۶
اگر نیازی داشتی، به خداوند بینیاز پناه ببر؛ و اگر عزت به تو جفا نمود و ذلت به تو روی آورد، در خانهی خدای بینیاز را بزن؛ و اگر ضعف و سستی به جسمت سرایت کرد، نیرو را از خداوند صمد بخواه.
إِنَّهُ الوَاحِدُ الَّذِي لَا يُضَاهَى ... فِي مَعَانِي أَسْمَائِهِ وَالصِّفَاتِ = او یکتایی است که شبیه و مانندی در معانی نامها و صفاتش ندارد.
صَمَدٌ تَصْمُدُ البَرَايَا إِلَيْهِ ... وَأَنِيْسُ الضَّمَائِرِ المُوْحِشَاتِ = بینیازی است که خلایق قصد او میکنند و مونس روحهای تنهاست
این اسم الله متعال «الصَّمَد» کمتر در نصوص وارد و ذکر شده است، اما از جاه و جلال خاصی برخوردار است.
الله متعال میفرماید: (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (۱) «[ای پیامبر] بگو: او الله یکتا و یگانه است. اللَّهُ الصَّمَدُ (۲) الله بینیاز است [و همه نیازمند او هستند]. لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ (۳) نه [فرزندی] زاده و نه [از کسی] زاده شده است وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ) و هیچ کس همانند و همتای او نبوده و نیست». [سورة الإخلاص]
بنابراین پروردگار ما کسی است که مقصود همهی مخلوقات است؛ انسانها و جنیان و بلکه همهی عالم بالا و پایین؛ همگی در سختیها و ناگواریها قصد او میکنند و در مصیبتها از او یاری میجویند.
پروردگار ما سید و سروری است که سیادت او کامل است، شریف و بزرگواری است که بزرگواری او کامل است؛ و بزرگی است که در عظمتش کامل است؛ و بردباری است که در بردباریاش کامل است؛ بینیازی است که در بینیازی خود کامل است؛ و این صفاتی است که تنها شایستهی الله متعال است و بس.
پروردگار ما کسی است که شکم ندارد، نه میخورد و نه مینوشد و میخوراند و خورانده نمیشود؛ از همه کس و همه چیز بینیاز است؛ کسی است که همه کس و همه چیز محتاج و نیازمند اویند؛ چیزی مثل و مانند او نیست و او شنوای بیناست.
بیهقی در روایتی که حافظ ابن حجر آن را حسن دانسته است، از ابن عباس رضی الله عنهما روایت نموده که میگوید: یهود نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم آمدند و گفتند: ای محمد، نسب پروردگارت که تو را فرستاده است، برای ما بگو؟! پس الله متعال این آیات را نازل فرمود: (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (۱) «[ای پیامبر] بگو: او الله یکتا و یگانه است. اللَّهُ الصَّمَدُ (۲) الله بینیاز است [و همه نیازمند او هستند]. لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ (۳) نه [فرزندی] زاده و نه [از کسی] زاده شده است وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ) و هیچ کس همانند و همتای او نبوده و نیست». [سورهی اخلاص]
سورهای کوتاه که صفات کمال از جمله عظمت و جلال را در خود جمع نموده است.
و از بزرگی آن است که هرکس این سوره را بخواند، گویا یک سوم قرآن را خوانده است؛ چنانکه در صحیحین روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم خطاب به اصحابشان فرمودند: «آیا یکی از شما از این ناتوان است که در یک شب یک سوم قرآن را بخواند؟». گفتند: چگونه یکسوم قرآن را بخواند؟ فرمود: «سورهی اخلاص برابر با یک سوم قرآن است». [این روایت، لفظ مسلم است].
یکی از علما گفته است: «قرآن در سه قسمت نازل شده است: یک سوم آن احکام است و یک سوم آن وعده و وعید است و یک سوم آن اسماء و صفات است؛ و سورهی صمد یکی از این سه را در خود جمع نموده است که اسماء و صفات است؛ لذا اجر قرائت آن مانند قرائت یک سوم قرآن قرار داده شده است».
و در صحیح بخاری روایت شده که یکی از صحابه در همهی رکعتهای نماز با سایر اصحاب، سورهی اخلاص را میخواند و صحابه نیز این موضوع را به پیامبر صلی الله علیه وسلم گفتند و رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «از او بپرسید چرا این کار را میکند؟». و چون از وی سوال کردند، گفت: چون این سوره بیانگر صفت خداوند رحمن است و من دوست دارم آن را بخوانم. این بود که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «به او خبر دهید که الله متعال دوستش دارد».
این محبت در وجود صالحان، محبان را به جستجوی محبت مولایشان وامیدارد.
این محبت در قلبهای بندگان اشباع نمیشود مگر با خم شدن برای او و طواف خانهاش و حضور در پیشگاهش و بیدار شدن از خواب به خاطر او و سعی و تلاش در راه او.
و قلبهای مومنان جز با ذکر او آرام نمیگیرند و ارواح مشتاقان جز با دیدن او تسکین نمییابند.
إِذَا مَرِضْنَا تَدَاوَيْنَا بِذِكْرِكُمُ ... فَنَتْرُكُ الذِّكْرَ أَحْيَانًا فَنَنْتَكِسُ = هرگاه بيمار میشويم، با ياد شما خود را معالجه میکنيم و گاهی که ياد شما را ترک میکنيم، دوباره بیمار میشویم.
آنان در آسودگی و خوشوقتی قصد الله متعال میکنند و الله متعال در سختی آنان را میشناسد؛ و مقدار گشایش، به اندازهی همین رو آوردن به الله متعال است.
این پیامبر خدا ابراهیم علیه السلام است که با آزمایشهای متعددی مواجه میشود و هر بار الله متعال به وسیلهی آنها مقام او را بلندتر میکند؛ تا جایی که نزد خداوند، شایسته منزلت و جایگاه «خُلَّة: خلیل بودن» میشود؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا) «و الله ابراهیم را به دوستی خالصانه خود برگزید». [نساء: ۱۲۵]
و این ایوب است، امام و پیشوای مصیبتدیدگان و ابتلاشدگان و نماد ایستادگی و صبر برای بیماران و کسانی که مورد آزمایش قرار میگیرند؛ آنگاه که رو به پروردگارش نموده و میگوید: (أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ) «رنج [و بیماری] به من رسیده است و تو مهربانترینِ مهربانانی». [الأنبياء: ۸۳] و پاسخ خداوند بینیاز این بود که: (فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ) «ما [دعای] او را اجابت کردیم و رنجی را که به او رسیده بود برطرف ساختیم». [الأنبياء: ۸۴]
و این یونس است، در شکم ماهی، در تاریکیهای سهگانه، آنجا که رو به پروردگارش نموده و میگوید: (لَّا إِلَٰهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ (۸۷) "[پروردگارا،] هیچ معبودی [بهحق] جز تو نیست. تو منزّهی. بیتردید، من از ستمکاران بودهام. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ ۚ وَكَذَٰلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ) دعایش را اجابت کردیم و او را از اندوه نجات دادیم و مؤمنان را [نیز] اینچنین نجات میدهیم». [الأنبياء: ۸۷-۸۸]
و این وضعیت همهی پیامبران و صالحان است که خداوند را در آسودگی و خوشوقتی میشناختند و خداوند آنان را در سختی و دشواری دستگیری نموده و از یاد نمیبرد.
از این گذشته، پروردگار صمد و بینیاز تو، دروازهی رحمتش را فقط برای اولیاء و دوستانش باز نکرده است، بلکه این دروازه به روی همهی مردم باز است.
و این از لطف و رحمت و کرم و بخشندگی اوست؛ وقتی دنیا بر مشرکان تنگ میشد و در شرایط سختی قرار میگرفتند و مرگ را با چشمان خود میدیدند و وقوع آن را حتمی، رو به الله متعال میکردند و ندا برمیآوردند که: یا الله، یا الله؛ و اینگونه نجات مییافتند. (فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ) «وقتی [مشرکان] در کشتی سوار میشوند، الله را با اخلاص میخوانند؛ اما چون آنان را به خشکی میرسانَد و [از خطرِ غرقشدن] میرهانَد، آنگاه [باز هم] شرک میورزند». [العنكبوت: ۶۵]
در حقیقت آنان با چنین رفتاری گویای این مهم هستند که اگر همهٔ مردم عالم با اختیار و خودخواسته و از روی میل و رغبت به الله متعال روی نیاورند، با شلاق ناچاری و اضطرار به او روی خواهند آورد.
الله متعال کافران را که در شرایط اضطرار و ناچاری به او رو میکردند، اجابت کرده است، حال چگونه خواستهی کسی را اجابت نمیکند که به وحدانیت و یگانگی الله و رسالت پیامبر صلی الله علیه وسلم گواهی میدهد؟
بنابراین چون نیازی داشتی، به الله متعال روی بیاور؛ و نیاز و نیازمندی خود را بر در خانهی او مطرح نموده و ندا بده که: ای صمد، گشایشی برای مشکل و نیاز من عنایت کن!
و نگرانی یا بیماری یا بدهی خود را بزرگ نکن زیرا پروردگارت صمدی است که چون به او پناه ببری، تو را ناامید و رها نمیکند. و به یاد داشته باش که بهترین عبادت، انتظار گشایش است و یکسان و یکنواخت بودن وضعیت، محال است؛ زمانه در نوسان است و دائم در حال دگرگونی و شبها آبستن حوادثاند و غیب پنهان و پوشیده و با هر سختی آسانی است.
در سنن ابوداود روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم وارد مسجد شد و از مردی شنید که چنین دعا میکند: «اللهم إني أسألك يا الله! الأحد الصمد، الذي لم يلد ولم يولد، ولم يكن له كفوًا أحد: أن تغفر لي ذنوبي؛ إنك أنت الغفور الرحيم»: «بارالها، ای الله، یکتای بینیازی که نه زاده و نه زاده شده است؛ و هیچ همتایی ندارد، از تو میخواهم که گناهانم را ببخشی، براستی که تو آمرزندهی مهربانی».
پس رسول خدا صلی الله علیه وسلم سه بار فرمود: «بخشیده شد، بخشیده شد». [حدیث صحیح].
و در روایتی آمده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «از الله متعال با اسمی درخواست کردی که چون با آن درخواست شود، عطا میکند و اگر با آن خوانده شود، اجابت میکند». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
رُحْمَاكَ يَا رَبَّ العِبَادِ رَجَائِـي = ای پروردگار بندگان، امیدم به رحمت توست
وَرِضَاكَ قَصْدِي فَاسْتَجِبْ لِدُعَائِي = و هدف من رضایت تو، پس دعایم را اجابت کن
نَادَيْتُ بِاسْمِكِ يَا إِلَهِي ضَارِعًا = پروردگارا! با فروتنی و متضرعانه، نامت را به فریاد میخوانم
إِنْ لَمْ تُجبْنِي فَمَنْ يُجِيبُ بُكَائِي؟ = اگر تو پاسخم را ندهی، چه کسی گریهام را پاسخ میدهد؟
أَنْتَ الكَرِيمُ فَلَا تَدَعْنِي تَائِهًا = تو بخشندهای، پس مرا سرگردان رها نکن
فَلَقَدْ عَيِيتُ مِنَ البِعَادِ النَّائِي = که بسیار از این دوری دور خسته شدهام.
وَلَقَدْ رَجَوْتُكَ يَا إِلَهِي ضَارِعًا = الها، با فروتنی و كرنش و خضوع، به تو امیدوارم
مُتَذَلِّلًا فَلَا تَرُدَّ رَجَائِي = پس امیدم را ناامید مگردان
بارالها، ای یکتای بی همتای بینیاز، از تو بهشت را میخواهیم و سخن و عملی که ما را به آن نزدیک کند؛ و از آتش دوزخ و هر سخن و عملی که ما را به آن نزدیک گرداند، به تو پناه میآوریم.
۷ – ۸