۲-۱
با بزرگترین و بهترین اسمی که بشر شناخته است، بهترین اسامی است و دارای زیباترین حروف و بهترین آوا، آغاز میکنیم. اسمی که روح بدان آرامش میگیرد، به جان نزدیک است و برای قلب دوست داشتنی.
این نام، «الله» است (هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا) «آیا [همانند و] همنامی برایش میشناسی؟». [مريم: ۶۵].
اسم الله در میان جهانیان تنها مخصوص خداوند متعال است؛ تنها اسم اوست نه کسی جز او و بر کسی جز او اطلاق نمیشود و کسی از مخلوقات مدعی آن نشده است؛ الله متعال قلبهای جاهلان و زبانهایشان را از نامگذاری به آن بازداشته است.
او الله عزوجل است؛ کسی که صاحب جلال و جمال و بزرگی و هیبت و جبروت است.
مَهْمَا رَسَمْنَا فِي جَلَالِكَ أَحْرُفًا ... قُدْسِيَّةً تَشْدُوْ بِها الأَرْوَاحُ = هرچند کلمات مقدسی را که ارواح، با شور و آواز بلند آنها را میخوانند، در بیان شکوه و بزرگی تو بنگاریم و مرتب کنیم،
فَلَأَنْتَ أَعْظَمُ وَالمَعَانِي كُلُّهَا ... يَا رَبُّ عِنْدَ جَلَالِكُمْ تَنْدَاحُ = تو بزرگتر از آنی و همه مفاهیم شکوهمندی تو، گستردهتر از آن است
اسم الله چنان است که در چیزی اندک ذکر نمیشود مگر بر آن میافزاید و به هنگام ترس گفته نمیشود مگر آن را از بین میبرد و به هنگام غم و اندوه ذکر نمیشود مگر برطرفش میکند و به وقت پریشانی و نگرانی ذکر نمیشود مگر گشایش میآورد و در زمان تنگی ذکر نمیشود مگر فراخی میآورد و هیچ ضعیفی متوسل به آن نمیشود مگر قوی میگردد و هیچ ذلیلی به آن متوسل نمیشود مگر عزیز و سربلند میشود و هیچ فقیری به آن روی نمیآورد مگر بینیاز میگردد و هیچ مغلوبی به آن چنگ نمیزند مگر یاریاش میکند.
این نام مبارک موجب برطرف شدن غم و اندوه و سختیها، نزول برکتها، اجابت دعاها،جلب نیکیها، دور کردن بدیها و کم کردن لغزشهاست. و به این ترتیب هیچ چیز یا کسی بزرگتر از جلال الله متعال نیست.
اصلِ اسم الله «الاله» است به معنای معبود؛ الله متعال میفرماید: (يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ ۚ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَىٰ مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۖ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ ۚ انتَهُوا خَيْرًا لَّكُمْ ۚ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ ۘ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ وَكِيلًا) «ای اهل کتاب، در دین خود غلو نکنید و دربارهی الله جز [سخنِ] حق نگویید. بیتردید، مسیح ـ عیسی پسر مریم ـ فرستادهی الله و کلمهی اوست که [امر کرد: «باش» که بیدرنگ موجود شد و به این صورت، به امرِ الله، جبرئیل] وی را به مریم القا کرد و [عیسی] روحی از جانب اوست؛ پس به الله و پیامبرانش ایمان بیاورید و نگویید: [معبود] سهگانه است. [از این سخن] بازایستید که برای شما بهتر است. الله تنها معبود یگانه است [و] از اینکه فرزندی داشته باشد، پاک [و منزه] است. آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ اوست و همین بس که الله کارگزار [و مراقبِ مخلوقات] باشد». [النساء: ۱۷۱]
ابن عباس رضی الله عنهما میگوید: «الله صاحب الوهیت و عبودیت بر همهی مخلوقاتش است».
و الله محبوب بزرگی است که نفسها به او گرایش دارند و با ذکرش و نزدیک شدن به او انس گرفته و مشتاق او میشوند. (وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ ۖ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ). «[با وجود این آیات روشن،] برخی از مردم، همتایانی غیر از الله را [برای عبادت] برمیگزینند و آنها را همچون الله دوست میدارند؛ و[لی] کسانی که ایمان آوردهاند الله را بیشتر دوست دارند». [البقرة:۱۶۵].
الله ذاتی است که در هر دشواری، ناگواری و مصیبتی از او یاری خواسته میشود؛ (وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ۖ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ). «و [ای مردم،] هر نعمتی که دارید، از سوی الله است؛ به علاوه، وقتی گزندی به شما میرسد، به پیشگاه او ناله و زاری میکنید». [النحل: ۵۳].
او کسی است که عقلها در مورد او حیراناند و به او احاطه ندارند؛ فهمها او را درک نمیکنند و گمانها به عظمت و بزرگی او پی نمیبرند؛ و درنتیجه مخلوقات به او احاطهی علمی نمییابند: (وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا). «ولی دانش آنان او را فرا نمیگیرد». [طه: ۱۱۰]
پس الله متعال همان کسی است که دلها به او گرایش دارند و محبت و خاکساری و بیم و امید و طمع و تعظیم و اطاعتشان متوجه اوست.
معبود بر حق است و از عرش گرفته تا فرش، هرچیزی که جز او عبادت شود، معبودی باطل است.
الله جامع صفات الوهیت است که عبارتند از: صفات کمال و جلال و جمال و عظمت، توأم با نفی اضداد آنها از او.
بنابراین چون بنده معنای اسم «الله» را بداند، قلبش وابسته به پروردگارش میشود و همواره مشغول به او؛ سراسر محبت و شوق و لذتی میگردد که زیباتر و بهتر از آن نیست؛ و این بزرگترین روشی است که بندگان او را با آن عبادت میکنند و به او تقرب میجویند: (يُحِبُّهُمۡ وَيُحِبُّونَهُۥٓ) [المائدة: ۵۴] «آنان را دوست دارد و آنها [نیز] او را دوست دارند». و صفای حال بندگان به میزان صفا و خلوص معرفتی آنها در مورد اسماء و صفات الهی است.
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله میگوید: «در دنیا بهشتی است که هرکس وارد آن نشود، وارد بهشت آخرت نمیشود».
و یکی از عارفان میگویند: «بر دل اوقاتی میگذرد که میگویم: اگر بهشتیان چنین حالتی دارند، واقعا در زندگی خوشی هستند»!
ابن عیینه میگوید: «الله متعال نعمتی برتر از شناخت لا اله الا الله به بندگانش نداده است». و میگوید: «لا اله الا الله برای آنان در آخرت همچون آب در دنیا است».
و مومن خوب میداند که این حالت با تلاش و توان بنده حاصل نمیشود، بلکه این الله متعال است که بندهاش را دوست دارد و در نتیجه محبت را در دل او جای میدهد؛ آنگاه چون بنده با توفیق خداوند او را دوست داشت، الله متعال محبت دیگری را پاداش او میگرداند که احسان محض است؛ چون سبب از جانب اوست و مسبب از سوی او.
قرطبی ذکر نموده که برخی از علما گفتهاند: «اسم «الله» همان اسم اعظمی است که چون با آن دعا شود، اجابت میگردد و چون به وسیلهی آن چیزی درخواست شود، عطا میگردد».
رسول الله صلی الله علیه وسلم از مردی شنید که میگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِأَنِّي أَشْهَدُ أَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الأَحَدُ الصَّمَدُ، الَّذِي لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ» یعنی: «بارالها، از تو میخواهم با توسل به گواهیِ اینکه تو الله هستی و هیچ معبود بر حقی جز تو نیست، یکتایی و بینیاز و آنکه نه زاده و نه زاده شده است و هیچ مثل و مانندی ندارد». پس رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «سوگند به کسی که جانم در دست اوست، الله متعال را با نام اعظمش خواند که چون با آن خوانده شود، اجابت میکند و اگر به وسیلهی آن درخواست شود، عطا میکند». [حدیث صحیح، به روایت اصحاب سنن و احمد در مسندش].
و آن تنها اسمی است که در همهی احادیثی وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم خبر داده در آن اسم اعظم الله است.
و عموم اذکار ماثور مقرون به آن هستند؛ چنانکه تهلیل (لاإله إلاالله) و تکبیر (الله اکبر) و تحمید (الحمدلله) و تسبیح (سبحان الله) و حوقله (لا حول ولا قوة إلا بالله) و حسبله (حسبي الله ونعم الوكيل) و استرجاع (إنا لله وإنا إلیه راجعون) و بسمله (بسم الله) و سایر اذکار مقرون به این اسم بوده و از آن جدا نیستند.
الله، اصل اسامی نیکوی خداوند است؛ چنانکه به اسمی از اسامی دیگر منسوب نمیشود بلکه سایر اسامی نیکوی خداوند به این اسم بزرگ اضافه میشوند. چنانکه گفته نمیشود: الله از اسامی «الرحمن» یا از اسامی «الرحیم» است؛ بلکه گفته میشود: «الرحمن» یا «الرحیم» از اسامی الله هستند؛ (وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا). «و الله زیباترین نامها را دارد؛ پس او را به آن [نامها] بخوانید». [الأعراف: ۱۸۰]
الله متعال بیشتر با لفظ «اللهم» خوانده میشود و رسول خدا صلی الله علیه وسلم به کثرت پروردگارش را با لفظ «اللهم» میخواند.
حسن بصری رحمه الله میگوید: «اللهم، لُبّ دعاست؛ و چون درخواستکننده بگوید: «اللهم إني أسألک» گویا میگوید: الله را با اسامی و صفاتش به فریاد میخوانم، همان ذاتی که اسامی نیکو و صفات والا دارد».
«الله» اسمی است که هر کاری از باب تبرک و به فال نیک گرفتن، با آن آغاز میشود.
همچنین آن نخستین نام در اولین آیهی قرآن است: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ) یا: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ) [الفاتحة:۱] همچنین این آخرین نامی است که در سورهی ناس [آخرین سورهٔ قرآن] ذکر شده است: (إِلَٰهِ النَّاسِ) [الناس:۳].
این تنها نام در شهادتینی است که با آن فرد از دایرهی کفر به ایمان منتقل میشود: «أشهد أن لا إله إلا الله». و این گواهی بدون این اسم، درست نیست.
از شرف و بزرگواری این نام بزرگ آن است که الله تعالی در آخر الزمان یعنی هنگامی که ارواح مؤمنان را قبض میکند، از زمین برمیدارد. رسول الله - صلی الله علیه وسلم - میفرماید: «قیامت بر کسی که الله… الله میگوید، برپا نمیشود». [به روایت مسلم].
اسم الله بیشتر از تمام اسامی نیکوی خداوند، در قرآن کریم وارد شده است؛ این نام بیش از دو هزار و دویست بار ذکر شده است. یکی از علما در مورد این آیه میگوید: (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ) «بگو: «الله» را بخوانید یا «رحمان» را بخوانید» [الإسراء: ۱۱۰]: به صورت مشخص این دو اسم ذکر شدهاند که به سبب شرافت و بزرگیشان است؛ و اینکه اسم الله مقدم ذکر شده است بیانگر شرافت و بزرگی آن نسبت به الرحمن است.
از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمودند: «محبوبترین اسامی شما نزد الله عبدالله و عبدالرحمن است». [به روایت مسلم].
چون بنده با اختیار و خودخواسته به الله متعال روی نیاورد، با تازیانهی ضرورت به او روی خواهد آورد.
قِفْ بِالخُضُوعِ وَنَادِ يَا اللهُ ... إِنَّ الكَرِيمَ يُجِيبُ مَنْ نَادَاهُ = با خضوع و فروتنی بایست و ندای یا الله سر بده که خدای بخشنده هرکس او را بخواند، اجابت میکند.
وَإِذَا بُلِيتَ بِغُرْبَةٍ أَوْ كُرْبَةٍ ... فَادْعُ الإِلَهَ وَنَادِ يَا اللهُ = و چون گرفتار غربت یا اندوهی شدی، الله را به فریاد بخوان و ندای یا الله سر بده.
بنابراین چون غم و اندوه سر رسد و شدت بگیرد و دشواریها و ناگواریها فوران کنند و راهها بسته شوند و چارهای باقی نماند، فریاد یا الله بلند میشود.
چون بیماری بیمار شدت گیرد و پزشک از درمان عاجز ماند، ندای یا الله سر میدهد. چون مرکب در تاریکیهای دریا متلاطم شود و باد با آن بازی کند، ندای یا الله بلند میشود. و چون زمین به خود بلرزد و کشت و زرع از بین برود و پستانها خشک شود، ندای یا الله بلند میشود.
او الله است، پناه در سختیها و مونس هنگامهی نگرانیها و یار و یاور در کمبودها.
مردم عاجز و ناتوانند از اینکه ضرر یا نفعی به کسی برسانند که الله متعال اجازهاش را نداده است؛ پس قلبت را به الله پیوند بده.
همهی ریسمانها بریده میشوند جز ریسمان او؛ و همهی درها بسته میشوند جز در درگاه او. (أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ). «[آیا معبودان شما بهترند] یا ذاتی که [دعای] درمانده را ـ وقتی او را بخواند- اجابت میکند و گرفتاری را برطرف میسازد». [النمل: ۶۲].
نسفی رحمه الله میگوید: «واسطی گفته است: کسی که با الله خود را بینیاز بداند، فقیر نمیشود و هرکس عزت و سربلندی را از الله بخواهد، ذلیل و خوار نمیگردد. و حسین میگوید: به میزان نیازمندی بنده به الله متعال، با الله بینیاز خواهد بود».
يَا صَاحِبَ الهَمِّ إنَّ الهَمَّ مُنْفَرِجٌ ... أَبْشِرْ بِخَيرٍ فَإِنَّ الفَارِجَ اللهُ .. اليَأْسُ يَقْطَعُ أَحْيَانًا بِصَاحِبِهِ ... لَا تَيأَسَنَّ فَإِنَّ الكَافِيَ اللهُ ... اللهُ يُحْدِثُ بَعْدَ العُسْرِ مَيْسَرَةً ... لَا تَجْزَعَنَّ فَإِنَّ القَاسِمَ اللهُ = ای که نگرانی داری، نگرانیات برطرف خواهد شد و گشایش خواهد آمد، به خیر و خوبی خوشبین باش که گشاینده الله است. گاهی یاس و ناامیدی به سراغ انسان میآید، ناامید نباش که کفایتکننده الله است. الله بعد از سختی آسانی میآورد، بیتابی نکن که تقسیمکننده الله است.
إِذَا بُلِيتَ فَثِقْ بِاللهِ، وَارْضَ بِهِ ... إنَّ الَّذِي يَكْشِفُ البَلْوَى هُوَ اللهُ ... وَاللهِ مَا لَكَ غَيْرُ اللهِ مِنْ أَحَدٍ ... فَحَسْبُكَ اللهُ فِي كُلٍّ لَكَ اللهُ = چون به بلا و مصیبت و آزمایش گرفتار شدی، به الله اعتماد کن و از او راضی باش که آنکه این مصیبت را دور میکند، الله است. به الله سوگند که کسی جز الله یار و یاورت نیست و الله برای تو و در همهی امورت کافی است.
معبود بر حقی جز الله نیست، چنانکه باید حق عبادت تو را به جای نیاوردیم.
بارالها، از تو بهشت را میخواهیم و هر گفتار و کرداری که ما را به آن نزدیک میگرداند و به تو پناه میآوریم از آتش دوزخ و هر گفتار و کرداری که ما را به آن نزدیک میگرداند.