الله متعال میفرماید: (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ ۖ أَيًّا مَّا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ) «بگو: «الله» را بخوانید یا «رحمان» را بخوانید؛ هر كدام را که بخوانید، نیكوترین نامها براى اوست». [الإسراء: ۱۱۰]
چون امری پیامبرمان را اندوهگین میکرد، میفرمود: «يَا حَيُّ.. يَا قَيُّوْمُ! بِرَحْمَتِكَ أَسْتَغِيثُ» یعنی: «ای زنده... ای پایداری که سبب پایداری همه چیز و همه کسی، به سبب رحمت تو خواهان یاری و کمک هستم» [حدیث حسن؛ به روایت احمد در مسند]. چگونه از خداوند رحمان کمک و یاری گرفته نشود، درحالیکه در سختیها و دشواریها پناه و در وحشتها مونس و به هنگام اندک بودن، یار و یاور است؟
او دلخوشی فرمانبرداران است و پناه گریختگان و ترسیدگان است؛ او مهربانترین مهربانان است.
إِلَيْهِ وَإِلَّا لَا تُشَدُّ الرَّكَائِبُ ... وَمِنْهُ وَإِلَّا فَالمُؤَمِّلُ خَائِبُ = راه به سوی اوست وگرنه رکاب بسته نمیشود و دعوت از جانب اوست، وگرنه امیدوار مایوس است.
(وَإِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ لَّا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِيمُ) «[ای مردم،] معبودِ شما معبودی یگانه است [که] جز او [هیچ] معبودی [بهحق] نیست؛ [او] بخشندۀ مهربان است». [البقرة: ۱۶۳]
«رحمت» وصف ربوبیت است و عنوان الوهیت؛ و بر این اساس است که الله متعال خود را به «الرحمن الرحیم» توصیف نموده است.
وما تلاوت کتاب الهی را با این دو اسم بزرگ كه محبوب جان است، آغاز میکنیم: «بسم الله الرحمن الرحیم».
این دو اسم والا مشتق از «رحمت» بر وجه مبالغه هستتند.
و «رحمت» در لغت به معنای: نرمی و شفقت و عطوفت و رافت است.
بنابراین پروردگار ما صاحب رحمتی است که تمام مخلوقات را شامل میشود. (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ) «و رحمتم همه چیز را فراگرفته است». [الأعراف: ۱۵۶]، (إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ) «بیتردید الله [نسبت] به مردم، دلسوزِ مهربان است». [الحج:۶۵]
و بهرهی فراوانتر و کاملتر از آن را به مومنان اختصاص داده است: (وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا) «و [الله] همواره نسبت به مؤمنان مهربان است». [الأحزاب: ۴۳]
پس پروردگار ما - تبارک و تعالی - رحمان است یعنی رحمت وصف اوست و رحیم است یعنی به بندگانش رحم میکند.
بنابراین نسبت به ما از هر رحیم و مهربانی، مهربانتر است؛ مهربانتر از پدران و مادرمان و فرزندان ما به ماست؛ و بلکه مهربانتر از خود ما به ماست.
بخاری در کتاب «الأدب المفرد» آورده است که: مردی، درحالی که کودکی به آغوش داشت، نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم آمد، پس رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: : «آیا به او رحم و مهربانی میکنی؟». وی گفت: بله؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «الله متعال از تو به او مهربانتر است و او مهربانترین مهربانان است». [حدیث صحیح].
اسم «الرحمن» مخصوص الله متعال است؛ و جایز نیست کسی جز الله متعال به آن نامیده یا توصیف شود. (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ ۖ أَيًّا مَّا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ) «بگو: «الله» را بخوانید یا «رحمان» را بخوانید؛ هر كدام را که بخوانید، نیكوترین نامها براى اوست». [الإسراء:۱۱۰] و از این جهت همچون اسم جلاله است که کسی در آن با الله متعال شریک نیست؛ بطوری که برخی گفتهاند: اسم اعظم است.
اما توصیف مخلوقات با اسم «الرحیم»، جایز است؛ چنانکه الله عزوجل میفرماید: (لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ) «یقیناً پیامبری از [میان] خود شما به سویتان آمد که رنجدیدنتان بر او [گران و] دشوار است و بر [هدایت] شما سخت اصرار دارد و [نسبت] به مؤمنان، دلسوز [و] مهربان است». [التوبة: ۱۲۸] از این جهت گفته میشود: او مردی رحیم است؛ و گفته نمیشود: او مردی رحمان است.
رحمت عام؛ این رحمت برای همهی مخلوقات است؛ چنانکه همهی مخلوقات مورد رحمت الهی هستند که الله متعال آنان را ایجاد نموده، پرورش داده و روزی میدهد و سایر نعمتها را به آنان عطا میکند که در شمارش نمیگنجند.
(إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ) «به راستی که الله نسبت به مردم، رئوف و مهربان است». [البقرة:۱۴۳] (إِنَّهُ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا) «بیتردید او همواره نسبت به شما مهربان است». [الإسراء:۶۶].
رحمت خاص؛ که سعادت دنیا و آخرت وابسته به آن است؛ و تنها برای بندگان خاصش یعنی مومنان است؛ (وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا) «و [الله] همواره نسبت به مؤمنان مهربان است». [الأحزاب: ۴۳]، (يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ) «پروردگارشان آنان را از جانب خویش به رحمت و خشنودى و باغهایی [در بهشت] مژده مىدهد». [التوبة:۲۱]
سزاوارترین کسی است که ذکر و یاد او میشود و سزاوارترین کسی است که عبادت میگردد و شایستهترین کسی است که به خاطر نیکی و رحمتش شکرگزاری میشود.
چنانکه به هر سو نگاه کنی، رحمت الله در این جهان را میبینی؛ و بزرگترین آن در این جهان، وحیِ نازل شده است؛ (وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَىٰ لِلْمُسْلِمِينَ) «و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که روشنگرِ همه چیز است و برای مسلمانان، رهنمود و رحمت و بشارت است». [النحل: ۸۹]
چون زمین دچار خشکسالی شود و کشت و زرع از بین رود و پستان شیر ندهد و بلا و مصیبت شدت یابد، رحمتهای الهی نازل میشود؛ (وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ ۚ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ) «او ذاتی است كه باران را پس از نومیدى [مردم] مىفرستد و رحمت خویش را مىگسترد؛ و او تعالی كارساز و ستوده است». [الشورى:۲۸]
و آنگاه که عذاب فرود آید و مردان بگریند و زنان فریاد کشند و کودکان بیتابی کنند و رعب و ترس فراگیر شود و همگی وحشت زده شوند، رحمتهای الهی بر بندگان مخلصش نازل میگردد. (وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا) «و هنگامی که فرمان [عذاب] ما فرا رسید، هود و کسانی را که همراهش ایمان آورده بودند، به رحمتی از [جانب] خویش نجات دادیم». [هود:۵۸] (وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبًا وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا) «و چون فرمان ما فرا رسید، شعیب و کسانی را که همراهش ایمان آورده بودند، به رحمتی از [جانب] خویش نجات دادیم». [هود: ۹۴].
هیچ خواستهای به مقصد نمیرسد، مگر از طریق خداوند رحمان؛ و هیچ چیزی وجود نخواهد داشت مگر در مملکت خدای رحمان؛ و امکان ندارد چیزی رخ دهد مگر با اذن و اراده و زیر نظر خداوند رحمان؛ و تنها این خداوند رحمان است که هیچ قدرت و توانی در وجود نخواهد بود جز به اذن و ارادهی او.
چنانکه با رحمت خویش پیامبرانش را به سوی ما فرستاد.
با رحمتش کتابهایش را به سوی ما نازل نمود.
با رحمتش ما را از گمراهی، هدایت کرد.
با رحمتش ما را از کوری و جهل، راهنمایی نمود.
با رحمت او چیزهایی را دانستیم که نمیدانستیم.
با رحمتش خورشید و ماه را در اختیار ما قرار داد و شب و روز را پدید آورد و زمین را گستراند.
با رحمتش بهشت را آفرید و برای بهشتیان آباد نمود و زندگیشان را خوش و خرم نمود.
و از نمودهای رحمت او اینست که صد رحمت را خلق نمود و هر رحمتی به اندازهی فاصلهی میان آسمان و زمین است؛ و تنها یک رحمت از آنها را به زمین نازل کرده و میان مخلوقات پخش نموده تا به یکدیگر رحم کنند؛ و بر مبنای آن است که مادر به فرزند رحم میکند؛ و با وجود همین رحمت است که عالم پابرجا و منظم است.
وسعت و گسترگی رحمت خداوند متعال را بشنو: (قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) «[ای پیامبر،] به بندگانم که [در ارتکاب به شرک و گناه] زیادهروی کردهاند، بگو: از رحمت الهی مأیوس نباشید؛ چرا که [اگر توبه کنید،] الله همهی گناهانتان را میبخشد. به راستی که او تعالی بسیار آمرزنده و مهربان است». [الزمر: ۵۳] و از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمودند: «اگر مؤمن میدانست که چه [عذاب و] عقوبتی نزد الله متعال وجود دارد، هيچ کس، به طمع بهشت نمیافتاد. همچنين اگر کافر میدانست که الله متعال از چه رحمت بزرگی برخوردار است، هيچ کس از بهشت الهی نااميد نمیشد». [به روایت مسلم].
و این رحمتها، رحمت با وجود عزت و قوت و چیرگی و شوکت است، نه رحمت از روی ضعف. (وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ) «و بیتردید، پروردگارت شکستناپذیرِ مهربان است». [الشعراء:۹]
وَأَشْهَدُ أَنَّ اللهَ لَا رَبَّ غَيْرُهُ ... كَرِيمٌ رَحِيمٌ يُرتَجَـى وَيُؤَمَّـلُ = و گواهی میدهم که پروردگاری جز الله نیست، بخشندهی مهربان است که به او امید بسته میشود.
الله متعال از ما و عبادت ما بینیاز است؛ هرگز وارد بهشت نمیشویم مگر با رحمت خداوند؛ حتی این مساله در مورد پبامبرمان صلی الله علیه وسلم هم صادق است. چنانکه در صحیحین از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «هیچکس عملش او را وارد بهشت نمیگرداند». گفتند: حتی شما ای رسول خدا؟ فرمود: «خیر، و نه من؛ جز اینکه الله متعال با فضل و رحمت خود مرا دربرگیرد».
بنابراین هرکس این مساله را درک میکند، باید با امید و دلبستگی به رحمت الهی و تلاش برای جلب آن، بندگی کند؛ و این مهم با تقوا و ایمان و انجام عبادات میسر میشود.
و اینگونه است که رحمت الهی شامل حال افراد میشود؛ (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ۚ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ) «و رحمتم همه چیز را فراگرفته است؛ پس آن را برای کسانی مقرر خواهم داشت که تقوا پیشه میکنند و زکات میدهند و [همچنین برای] کسانی که به آیات ما ایمان میآورند». [اعراف: ۱۵۶]
و رحمتهای الهی با فرمانبرداری از الله و رسولش به دست میآیند؛ چون الله متعال میفرماید: (وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) «و از الله و پیامبر اطاعت کنید؛ باشد که مورد رحمت [الله] قرار گیرید» [آل عمران:۱۳۲]
و با نیکوکاری به دست میآید: چون الله متعال میفرماید: (إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ) «بیتردید، رحمت الله به نیکوکاران نزدیک است». [الأعراف: ۵۶]
و با استغفار و طلب آمرزش کسب میشود؛ زیرا الله متعال میفرماید: (لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) «چرا از الله آمرزش نمیخواهید؟ باشد که مورد رحمت قرار گیرید». [نمل:۴۶]
و نیز با ذکر و یاد الله و دعای بسیار به دست میآید.
و در سنن ابوداود روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «دعاهای غمدیده چنین است: اللَّهُمَّ رَحْمَتَكَ أَرْجُوْ، فَلَا تَكِلنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ، وَأَصْلِحْ لِي شَأْنِي كُلَّهُ، لَا إِلَه إِلَّا أَنْتَ» یعنی: «بارالها، به رحمت تو امیدوارم، پس یک چشم بر هم زدن مرا به حال خودم وامگذار و همهی امورم را سامان بخش، معبود بر حقی جز تو نیست». [حديث حسن].
و تنها کسانی از میان بندگان به رحمتهای الهی دست مییابند که خود رحیم و مهربان باشند؛ چون رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله متعال تنها به بندگانی رحم میکند که نسبت به دیگران رحم [و شفقت] داشته باشند». [به روایت بخاری و مسلم]. و چنانکه میدانیم زنی فاحشه به خاطر رحمی که به سگی تشنه داشت و با کفشش به او آب داد، وارد بهشت شد.
در میان مردم کسانی هستند که چون با مصیبتها و بحرانها و غم و اندوه مورد ابتلا و آزمایش قرار گیرند، از ایمان خود دست میکشند؛ و فراموش میکنند که الله متعال از خودشان به آنها مهربانتر است؛ لذا درِ درگاه خداوند رحمان را نمیزنند و امیدی به رحمتش ندارند؛ و به این ترتیب گرفتار فریب شیطان میشوند و چه بسا کار بهجایی رسد که خود را هلاک کنند؛ این در حالی است که الله متعال میفرماید: (وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا) «و خود را نکشید؛ همانا الله [نسبت] به شما مهربان است» [نساء: ۲۹]
هر اندازه که گناهت بزرگ باشد، مبادا گمان کنی که از رحمت الهی بزرگتر است! شیطان نیز همین را میخواهد؛ میخواهد گناه را در چشم تو بزرگ کند و رحمت الهی را کوچک و ناچیز.
این درحالی است که رحمت الهی بزرگتر از گناه تو و هر گناهی است؛ چنانکه وقتی قاتلی که نود و نه انسان را کشته بود و صدمین آنها را هم کشت، در توبهاش صادق و راستگو بود، الله متعال توبهاش را از او پذیرفت.
وَإِنِّي بِكَ اللَّهُمَّ رَبِّي لَوَاثِقٌ = بارالها، پروردگار من، من به تو اطمینان دارم
وَمَا لِي بِبِابٍ غَيْرَ بَابِكَ مَدْخَلُ = و راهی به در خانهی کسی جز تو ندارم
الله عزوجل میفرماید: (يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَٰنِ وَفْدًا) «[یاد كن از] روزى كه پرهیزگاران را [با عزت و احترام] در گروههایی نزد [الله] رحمان گِرد میآوریم». [مريم:۸۵]، چه وعدهی بزرگ و چه مهمانی بزرگی؛ و چه احساس زیبایی؛ الله متعال من و شما را از این گروهها بگرداند.
بارالها، اگر ما شایستهی دریافت رحمتت نیستیم، براستی رحمت تو میطلبد که به ما برسد؛ و رحمت تو همه چیز را فراگرفته است؛ پس ما را در دنیا و آخرت در رحمت خود جای بده ای مهربانترین و رحیمترین مهربانان.