۵-۴
در صحیح بخاری روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «روز قيامت ابراهيم - عليه السلام - پدرش آزر را ملاقات میكند درحالیكه چهرهی آزر از شدت اندوه، تيره و تار و غبار آلود است. ابراهيم به او میگويد: به تو نگفتم از من نافرمانی نكن؟ پدرش میگويد: امروز از تو نافرمانی نمیكنم. ابراهيم میگويد: پرودگارا! تو به من وعده دادی كه در روز رستاخیز مرا خوار نسازی. پس چه خواری بدتر از اين است كه پدرم از رحمت تو محروم شود و هلاک گردد. خداوند متعال میفرمايد: من بهشت را برای كافران حرام ساختهام. سپس گفته میشود: ای ابراهيم! زير پاهايت چيست؟ او به آنجا نگاه میكند، ناگهان چشمش به كفتار نر پر مو و كثيفی میافتد. سپس دست و پای او را میگيرند و در دوزخ میاندازند».
«الذیخ»: کفتار نر پر مو.
پروردگار مهربان ما شفاعت ابراهیم عليه السلام در حق پدرش را نمیپذیرد؛ چون پدرش مشرک از دنیا رفته است؛ و الله متعال بهشت را بر هر کافر و مشرکی حرام کرده است؛ و از طرفی الله متعال به ابراهیم وعده داده که در روز قیامت او را خوار نگرداند؛ به همین سبب در آن روز پدرش را به کفتاری تبدیل میکند و اینگونه به دوزخ انداخته میشود و کسی متوجه نمیشود که او پدر ابراهیم است و به این ترتیب به سبب او خوار نمیگردد.
پس شفاعت خلیل الله در حق یک مشرک پذیرفته نمیشود، چه رسد به کسانی که در مرتبهی پایینتری از خلیل علیه السلام قرار دارند؟!
الله متعال میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَاءُ ۚ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَىٰ إِثْمًا عَظِيمًا) «بیگمان، الله این گناه را که به او شرک آورده شود نمیبخشد و غیر از آن را - برای هرکس بخواهد -ـ میبخشد؛ و هرکس به الله شرک ورزد، یقیناً گناهی بزرگ بربافته است». [النساء: ۴۸]
بنابراین اوجب واجبات برای بنده، توحید الله متعال در عبادت است.
و الله متعال با وصف یکتایی و یگانگی و بیهمتایی خود را ستایش نموده است: (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) «[ای پیامبر] بگو: او الله یکتا و یگانه است». [الإخلاص: ۱] (وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَٰهًا وَاحِدًا ۖ لَّا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ) «حال آنكه دستوری جز این نداشتند که فقط الله یگانه را عبادت کنند كه معبودى [بهحق] جز او نیست». [التوبة: ۳۱]
هماکنون به این دو اسم میپردازیم و از سايهسار آن بهرهمند میشویم؛ امید به آنکه الله متعال محقق نمودن توحیدش و ایمان نیکو به یکتا و بیهمتا شمردن خویش را نصیب ما گرداند.
پروردگار ما، در صفات مجد و جلال و در صفات عظمت و کبریایی و جمال یکتا و بیهمتاست.
چنانکه در ذاتش یکتاست و شبیهی ندارد.
در صفاتش یکتاست و مثل و مانندی ندارد.
در افعالش یکتاست و شریک و حامی ندارد.
در الوهیتش یکتاست و در محبت و تعظیم و خاکساری و خضوع شریک و مثل و مانندی ندارد.
او یکتایی است که صفاتش والا و بزرگ است؛ در هر کمالی یکتاست و بر تمام مخلوقات محال است که به صفتی از صفات او احاطه یابند یا چیزی از صفاتش را درک کنند؛ چه رسد به اینکه کسی مثل و مانند چیزی از آن صفات را دارا باشد.
یگانگی الله متعال خلاصهی دعوت پیامبران و مادهی رسالت آنان بوده است: (قُلْ إِنَّمَا يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ) «بگو: درحقیقت به من وحی میشود که: بیتردید، معبود شما معبودی یگانه است؛ پس آیا تسلیم [دعوتِ حق] میشوید؟». [الأنبياء: ۱۰۸]
یگانگی و یکتایی خداوند، فطرتی است که الله متعال انسانها را با آن سرشته است و آن را در عمق وجودشان جای داده است؛ و پیمانی است که از آنها گرفته است؛ و دعوت پیامبرانش بوده که با آن فرستاده شدند و لُب کتابهایی است که آنها را نازل نموده است.
به خاطر آن است که بازار بهشت و دوزخ برپا شده است؛ و به سبب آن است که پل صراط نهاده شده و نامههای اعمال نوشته شده و میزان گذاشته شده و شمشیر دین از غلاف خارج و پرچم جهاد برافراشته گردیده و ارواح شهدا به پرواز درآمده و طعم مرگ لذتبخش شده است و مهریهی دست یافتن به آروزها جان جنگجویان تعیین شده است؛ (قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ ۗ وَوَيْلٌ لِّلْمُشْرِكِينَ) «[ای پیامبر، به آنان] بگو: من فقط بشرى همچون شما هستم [با این تفاوت] كه به من وحى مىشود: معبودِ شما، معبودى است یگانه؛ پس به او روى آورید و از او آمرزش بخواهید؛ و واى به حال مشركان!». [فصلت: ۶]
و الله متعال در بیان وحدانیت و وجوب خالص نمودن دین برای او، چنین میفرماید: (وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ) «و آنان فرمان نیافتند جز اینکه الله را عبادت کنند درحالیکه دین [خود] را برای او خالص گردانند [و از شرک و عبادت معبودان باطل،] به توحید روی آورند؛ و نماز برپا دارند و زکات بپردازند؛ و این است آیین راستین و مستقیم». [البينة: ۵]
و فروتنی در برابر وحدانیت و عظمتش را واجب نموده است. (فَإِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا ۗ وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ) «معبود شما، معبود یگانه است. [همه] در برابر او تسلیم باشید؛ و [ای پیامبر، خیر دنیا و آخرت را] به فروتنان بشارت بده». [الحج: ۳۴]
الله عزوجل عقاید مشرکان را باطل نموده و میفرماید: (وَقَالَ اللَّهُ لَا تَتَّخِذُوا إِلَٰهَيْنِ اثْنَيْنِ ۖ إِنَّمَا هُوَ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ فَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ) [النحل:۵۱]، «و الله فرمود: دو معبود [را براى خود به عبادت] نگیرید. جز این نیست كه [معبود شما] همان الله یکتاست؛ پس تنها از من پروا کنید». (أَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ). «آیا معبودان پراکنده [و متعدد] بهترند، یا الله یگانهی پیروزمند؟». [يوسف: ۳۹]
و در رد کسانی که میگفتند: الله یکی از سه خداست، فرمود: (وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ ۚ انتَهُوا خَيْرًا لَّكُمْ ۚ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ) «و نگویید: [معبود] سهگانه است. [از این سخن] بازایستید که برای شما بهتر است. الله تنها معبود یگانه است». [النساء: ۱۷۱]
و وجود مثل و مانند و همتا را از هر جهت نفی نموده است؛ چون او یکتایی است که مثل و مانند و نظیری ندارد؛ (هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا) «آیا [همانند و] همنامی برایش میشناسی؟». [مريم: ۶۵]
و ما را از اینکه او را به چیزی از مخلوقاتش تشبیه کنیم، نهی کرده است؛ و خود دربارهٔ خویشتن به ما خبر داده است و خود داناتر به ذاتش میباشد.
هر چیزی که در مورد الله متعال به ذهن بشر خطور میکند، الله متعال بر خلاف آن است؛ چون هیچ مثل و مانند و شبیه و همتا و نظیری ندارد. (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ۖ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ) «هیچ چیز همانند الله نیست و همو شنوا و بیناست». [الشورى:۱۱]، بنابراین چیزی از مخلوقاتش شبیه او نیست و اسامی نیکو و صفات والا دارد؛ و کمال و جمال و جلال و عظمت و بزرگی و مجد و کبریا برای اوست.
مشرکان به رسول خدا صلی الله علیه وسلم میگفتند: پروردگارت را برای ما توصیف کن؟ از طلاست؟ یا از مس است؟ و برخی از آنها میگفتند: ای محمد، نَسَب پروردگارت را برای ما ذکر کن.
و یهودیان میگفتند: ما پسر الله عزیر را عبادت میکنیم؛ و نصرانیها میگفتند: ما پسر خدا مسیح را عبادت میکنیم؛ و مجوسیان میگفتند: ما خورشید و ماه را عبادت میکنیم؛ و مشرکان میگفتند: ما بتها را عبادت میکنیم.
و الله متعال در پاسخ همهی آنها فرمود: (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) «[ای پیامبر] بگو: او الله یکتا و یگانه است». [الإخلاص: ۱]
در حق الله متعال گستاخی کردند و جرم زشتی مرتکب شدند که نزدیک است از بزرگی آن آسمانها شکافته شوند و زمین دهان باز کند و کوهها فروریزند! اینکه به الله متعال نسبت فرزند دادند؛ الله متعال از آنچه میگویند برتر و والاتر است.
همگی تحت پادشاهی و قدرت او هستند و روز قیامت هریک به تنهایی نزد او حاضر میشوند: (لَّقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا (۸۹) «به راستی [با این ادعا] چیزی بسیار زشت [به میان] آوردید! تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا (۹۰) از این [سخن کفرآمیز،] نزدیک است آسمانها از هم بپاشد و زمین بشکافد و کوهها در هم بشکنند و فروریزند. أَن دَعَوْا لِلرَّحْمَٰنِ وَلَدًا (۹۱) [چرا] که برای [الله] رحمان فرزندی ادعا کردهاند. وَمَا يَنبَغِي لِلرَّحْمَٰنِ أَن يَتَّخِذَ وَلَدًا (۹۲) و هرگز سزاوار [الله] رحمان نیست که فرزندی برگزیند. إِن كُلُّ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَٰنِ عَبْدًا (۹۳) در آسمانها و زمین هیچ كسى نیست، مگر آنكه [در روز قیامت، خاکسار و] بندهوار نزد الله رحمان مىآید. لَّقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا (۹۴) یقیناً [الله همهی] آنان را در شمار آورده و درست برشمرده است. وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا) و همگیشان روز قیامت، تنها [و تهیدست] نزد او حاضر میشوند». [مريم: ۸۹-۹۵]
و در صحیح بخاری روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله متعال میفرماید: فرزند آدم مرا تکذیب میکند درحالیکه شایستهی او نیست که مرا تکذیب کند! و فرزند آدم مرا دشنام میدهد، درحالیکه شایستهی او نیست مرا دشنام دهد.
اما اینکه مرا تکذیب میکند چنین است که میگوید: مرا همچون بار اول زندگی نمیبخشد. این درحالی است که آفرینش بار اول برای من آسانتر از دوباره زندگی بخشیدن به او نیست؛
و اما اینکه مرا دشنام میدهد، چنین است که میگوید: خداوند فرزندی برگزیده است؛ درحالیکه من الله یکتای بینیازم؛ کسی که نه زاده و نه زاده شدهام؛ و برای من هیچ همتایی نیست».
بنابراین الله عزوجل، معبود یکتاست که در ذات یا صفات یا افعالش، شریک و مانندی برای او نیست.
هر نوآوری و نظم و هماهنگی و انسجامی در که جهان وجود دارد، بر این مهم دلالت میکند که مبدع و مدبر آن یکی است؛ و اگر ورای این جهان بیش از یک مدبر و تنظیمکننده بود، نظم و نظامش مختل شده و قوانین آن از هم میگسست؛ (لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ) «اگر در آنها [یعنی آسمان و زمین] معبودانی جز الله وجود داشت، [در اثر ناسازگاریِ آنها] قطعاً هر دو تباه مىشدند؛ پس الله - پروردگار عرش - از توصیفی که [مشرکان] میکنند پاک و منزه است». [الأنبياء: ۲۲]
تَأَمَّلْ فِي نَبَاتِ الأَرْضِ وَانْظُرْ ... إِلى آثَارِ مَا صَنَعَ المَلِيكُ ... عُيُوْنٌ مِنْ لُجَيْنٍ شَاخِصَاتٌ ... بِأَحْدَاقٍ هِيَ الذَّهَبُ السَّبِيكُ = به گياهان زمين توجه کن وبه آثاری که مالک ايجاد کرده است نگاه کن. [به گل هایی بنگر که مانند] چشمهایی از نقرهاند که پیرامون آن را حاشیهای از طلا پوشانده است
عَلَى قَضَبِ الزَّبَرْجَدِ شَاهِدَاتٌ ... بِأَنَّ اللهَ لَيْسَ لَهُ شَرِيكُ = و بر شاخه های زمردین قرار گرفتهاند و گواهی میدهند که الله متعال هیچ شریکی ندارد.
تنها الله متعال است که مستحق عبادت میباشد؛ بنابراین نباید بنده به غیر الله رو کند و نباید هیچ بخشی از عبادات را صرف غیر الله نماید و برای غیر الله انجام دهد؛ تفاوتی ندارد که این عبادت نماز باشد یا دعا یا ذبح و نذر و توکل و بیم و امید و خشوع یا خضوع. (قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (۱۶۲) «بگو: بیتردید، نمازم و قربانیهای من و زندگی و مرگم همه برای الله ـ پروردگار جهانیانـ است. لَا شَرِيكَ لَهُ ۖ وَبِذَٰلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ) [همان ذاتی كه] شریكى ندارد؛ و به این [عبادت الله به یگانگی و خالصانه] دستور یافتهام و من نخستین مسلمان [از این قوم] هستم». [انعام: ۱۶۲-۱۶۳]،
بنابراین موضوع اساسی و مهم، یکتا شمردن الله متعال در عبادت است؛ (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ) «و جن و انس را فقط برای این آفریدهام که مرا عبادت كنند [و از بندگىِ دیگران سر باز زنند]». [الذاريات: ۵۶] (وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَٰهًا وَاحِدًا ۖ لَّا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ) «حال آنكه دستوری جز این نداشتند که فقط الله یگانه را عبادت کنند كه معبودى [بهحق] جز او نیست». [التوبة: ۳۱]
بنابراین توحید بسیار ظریف و پاک و خالص است و اندک چیزی به آن خدشه وارد کرده و آن را ناپاک نموده و در آن تاثیر میگذارد.
از رسول خدا صلی الله علیه وسلم در روایت صحیحی ثابت است که فرمودند: «الله متعال میفرماید: هرکس عملی را انجام دهد که در آن جز من را با من شریک گرداند، او و شرکش را رها میکنم» [به روایت مسلم].
و از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمودند: «چون الله عزوجل اولین و آخرین را در روزی جمع کند که تردیدی در آن نیست، منادی ندا میدهد: هرکس در عملی که آن را برای الله انجام داده، کسی را شریک گردانده، باید ثواب و پاداش آن را از جز الله عزوجل مطالبه کند؛ چون الله متعال بینیازترین شریکان از شریک است» [حدیث حسن؛ به روایت امام احمد در مسند].
در سنت صحیح نبوی احادیث زیادی هستند که به توحید تشویق نموده و فضیلت آن را بیان میکنند؛ از جمله:
حدیث ابوهریره رضی الله عنه که میگوید: رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هرکس در روز صد بار بگوید: «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» ثواب و پاداش آن برای او برابر است با آزاد کردن ده برده؛ و برای او صد نیکی نوشته میشود و صد بدی از پروندهی اعمال او پاک میشود؛ و آن روز تا شب دژی برای او از شر شیطان خواهد بود؛ و کسی عملی برتر از او انجام نخواهد داد مگر اینکه عملی بیش از این داشته باشد». [به روایت بخاری و مسلم].
و در حدیثی که ترمذی و ابوداود از بریده روایت کردهاند، آمده است که: رسول خدا صلی الله علیه وسلم شنید که مردی میگوید: «اللهم إني أسألك بأنك أنت الله، لا إله إلا أنت الأحد الصمد، الذي لم يلد ولم يولد، ولم يكن له كفوًا أحد!»: «بارالها، از تو به واسطهی اینکه الله هستی و هیچ معبود بر حقی جز تو نیست، یکتایی و بینیاز؛ آنکه زاییده و نه زاده شده، و هیچ همتایی برای او نیست».
رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «بهراستی از الله متعال با اسم اعظم او درخواست نمودی که چون با آن از او درخواست شود، عطا میکند و چون با آن دعا شود، اجابت میکند». [حديث صحيح].
و رسول خدا صلی الله علیه وسلم وارد مسجد شد از مردی شنید که چنین دعا میکند: «اللهم إني أسألُكَ يا اللهُ الواحدُ الأحدُ الصمدُ ، الذي لم يلدُ ولم يُولدُ ، ولم يكن لهُ كُفُوًا أحدٌ أن تغفرَ لي ذنوبي ، إنك أنتَ الغفورُ الرحيمُ»: «بارالها، ای اللهِ یکتای بینیاز که نه زاده و نه زاییده شده و برای او هیچ همتایی نیست، از تو میخواهم که گناهانم را ببخشی که تو آمرزندهی مهربانی».
پس رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «او بخشیده شد، او بخشیده شد، او بخشیده شد». [حدیث صحیح به روایت احمد در مسند].
حافظ ابن رجب رحمه الله میگوید: «محقق نمودن کلمهی توحید، آزادی بردگان را ایجاب میکند و آزادی بردگان، آزادی از آتش دوزخ را ایجاب مینماید».
و میگوید: «یکی از اسباب مغفرت، توحید است؛ و توحید بزرگترین سبب است؛ بنابراین هرکس فاقد آن باشد، مغفرت را نمییابد؛ و هرکس آن را محقق گرداند، بزرگترین اسباب مغفرت را داراست».
امام ابن قیم رحمه الله میگوید: «توحید نخستین امری است که فرد با آن وارد اسلام میشود؛ و آخرین چیزی است که با آن از دنیا خارج میشود؛ چنانکه رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: کسی که آخرین سخن او لا اله الا الله باشد، به بهشت وارد میشود». «هرکس آخرین کلام او لا اله الا الله باشد، وارد بهشت میشود». بنابراین توحید نخستین واجب و آخرین واجب است؛ پس توحید اولِ امر و آخرِ آن میباشد».
و میگوید: «هیچ چیزی مانند توحید، دشواریهای دنیا را دور نمیکند».
و میگوید: «هیچی مشرکی وارد بهشت نمیشود؛ و تنها اهل توحید هستند که وارد بهشت میشوند؛ و توحید کلیدِ در بهشت است».
ابن جوزی - رحمه الله - میگوید: سفیان ثوری نزد ابراهیم بن ادهم میرفت و میگفت: «ای ابراهیم، به درگاه الله دعا کن که جانمان را بر توحید بگیرد».
و رسول خدا صلی الله علیه وسلم مردی را دید كه [در تشهد] با دو انگشت خويش به توحيد و يگانگی خدا اشاره میکرد، پس به او فرمود: «أَحَدٌ أَحَدٌ!» یکتاست، یکتاست. [حدیث صحیح. به روایت ابوداود]. و به این معناست که: چون کسی بخواهد در دعا اشاره کند، باید با یک انگشت اشاره کند که یکتایی خداوند را نشان میدهد.
بارالها، ای یکتای بیهمتای بی نیاز، از تو میخواهیم که ما را از کسانی قرار دهی که چون تو را به فریاد میخوانند، اجابتشان میکنی؛ و از کسانی قرار دهی که به درگاه تو تضرع نموده و به آنان رحم میکنی؛ و از کسانی قرار دهی که به تو پناه میآورند و آنان را از آتش دوزخ پناه میدهی؛ و آخرین کلام ما را در دنیا، لا اله الا الله قرار بده که تو مهربانترین مهربانانی.