۹۹
رسول خدا صلی الله علیه وسلم در حدیث صحیحی فرمودند: «چون قضاوت نمودید، عدالت کنید؛ و چون کشتید، نیکو بکشید؛ چراکه الله عزوجل محسن و نیکوکار است و نیکوکاری را دوست دارد». [حدیث حسن به روایت طبرانی در معجم الأوسط].
و در حدیث دیگری از شداد بن اوس روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله عزوجل محسن و نیکوکار است و نیکوکاری را دوست دارد». [حدیث صحیح، جامع الصغیر].
پروردگار ما در ذات و صفات و افعالش کامل است؛ (وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا). «و الله زیباترین نامها را دارد؛ پس او را به آن [نامها] بخوانید». [الأعراف: ۱۸۰] بنابراین زیباتر و کاملتر از او نیست!
پروردگار ما همان ذاتی است که: (الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ) «[همان] ذاتی که هر چه آفرید، به نیکوترین [شکل] آفرید». [السجدة: ۷]
بنابراین نیکی و نیکوکاری وصف لازم اوست؛ و هیچ موجودی حتی به اندازهی یک چشم بر هم زدن هم از نیکوکاری و احسان او عاری نیست؛ همهی خلق را با احسان و فضل خود در برگرفته است؛ نیکوکار و بدکار، مومن و کافرشان را؛ و هیچ توان و بقایی ندارند مگر به سبب او و سخاوت و نعمتهایش.
تجلی احسان و نیکوکاری خداوند در حق بنده، خارج کردن او از عدم به وجود است؛ (هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا) [الإنسان:۱] «یقیناً زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیزی [مهم و] قابل ذکری نبود». (وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ) «و آفرینش [نخستین] انسان را از گِل آغاز کرد». [السجدة: ۷]
سپس به او بهترین صورت را عنایت نمود: (وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ) «او شما را صورتگرى كرد و نیكو صورتگرى كرد». [غافر: ۶۴] سپس برای او عقلی قرار داد که به وسیلهی آن حق و باطل را تشخیص دهد؛ (وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ) «و او را به دو راه [خیر و شر] راهنمایی کردیم». [البلد: ۱۰]
و برای او آسمانها و زمین و آنچه را که در میانشان است، مسخر نمود: (أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً) «[ای مردم،] آیا ندیدهاید که الله آنچه را در آسمانها و زمین است، به خدمتتان گماشته و [بخششِ] نعمتهای آشکار و پنهان خویش را بر شما تمام کرد؟». [لقمان: ۲۰]
و نعمتهای را بر او سرازیر نمود که بیحد و حصرند و در شمارش نمیگنجند؛ (وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا ۗ إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ) «و اگر نعمت الله را بشمارید، [چنان فراوان است که] نمیتوانید آن را شمارش کنید. به راستی که انسان، [در حق خویش،] ستمکار [و نسبت به الله،] ناسپاس است». [إبراهيم: ۳۴]
بزرگترین نیکی و احسان در حق بنده، توفیق هدایتش به این دین و شرح صدر برای پذیرفش اسلام و پایداری بر حق تا هنگام مرگ است؛ (إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوا وَّالَّذِينَ هُم مُّحْسِنُونَ) «بیتردید، الله با كسانى است كه پرهیزگاری کردند و كسانى كه نیكوكارند». [النحل: ۱۲۸]
و نیز توفیق زندگی پاک و در امنیت به اولیا و دوستانش: (مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ) «هرکس - مرد یا زن - که کار نیک کند و مؤمن باشد، قطعاً او را [در دنیا] به زندگانی پاک و پسندیدهای زنده میداریم و [در آخرت نیز] بر اساس نیکوترین [طاعت و] كارى كه مىكردند، به آنان پاداش میدهیم». [النحل: ۹۷]
همچنین برطرف نمودن غم و اندوه اولیایش که نجات دادن آنان از سختیها و نگرانیها است؛ الله متعال از زبان یوسف علیه السلام حکایت میکند که گفت: (إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِّمَا يَشَاءُ) «بیتردید، پروردگارم در آنچه میخواهد، باریکبین است». [يوسف: ۱۰۰]
سپس کمال احسان و نیکی الله متعال در حق اولیا و دوستانش، در سرای آخرت تجلی مییابد که بزرگترین و برترین مرتبهی احسان و افزون بر آن است؛ الله متعال میفرماید: (لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَىٰ وَزِيَادَةٌ) «برای کسانی که نیکی کردهاند، پاداش نیک (بهشت) است و افزون بر آن (رؤیت باری تعالی) است». [يونس: ۲۶]
و حسنی برای آنان، همان بهشت است.
و «زیادة» نگاه کردن به چهرهی پروردگار بلندمرتبهیشان؛ که زیباتر و کاملتر و والاتر از او نیست.
الله متعال برای آنها دو ثواب را جمع میکند؛ ثواب و پاداش زودهنگام و دیرهنگام؛ چنانکه میفرماید: (فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ) «پس الله، پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد؛ و الله نیکوکاران را دوست دارد». [آل عمران: ۱۴۸]
نیکی و احسان پروردگار ما بزرگ است؛ چنانکه شریعتش را نیک شمرده و مشتمل بر عواقب ستوده و اهداف بزرگ قرار داده است؛ آنگونه که خیر همهی خلق در آن است؛ (وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ) «و براى اهل یقین، حکم [و داورىِ] چه كسى بهتر از الله است؟». [المائدة: ۵۰]
۱- احسان در عبادت الله؛
که بالاترین مقامات دین است؛ چنانکه در حدیث مشهور جبرئیل آمده است و احسان را چنین تفسیر نموده است: «احسان این است که چنان الله متعال را عبادت کنی که گویا او را میبینی؛ پس اگر [در این حد از احسان نیستی و] او را نمیبینی [این را بدانی که] او را تو میبیند». [به روایت بخاری و مسلم].
۲- احسان و نیکی به بندگان الله؛
با رساندن همهی انواع خیر و خوبی به آنان؛ و خودداری از اذیت و آزارشان. الله متعال میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ) «به راستی که الله پاداش نیكوكاران را ضایع نمىگردانَد». [التوبة: ۱۲۰]
پروردگار ما نامهای خود را دوست دارد و دوست دارد که بندگانش به مقتضای معانی نامهای او، به او تقرب جویند؛ چنانکه او مهربان است و مهربانان را دوست دارد؛ بخشنده است و بخشندگان را دوست دارد؛ محسن و نیکوکار است و نیکوکاران را دوست دارد؛ خود میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ) «به راستی الله نیکوکاران را دوست دارد». [بقره: ۱۹۵]،
و سزاواترین مردم به احسان و نیکوکاری، پدر و مادر هستند؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا) «و انسان را به نيكى كردن به پدر و مادرش سفارش كرديم». [الأحقاف: ۱۵] و الله متعال میفرماید: (وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ) «و چنان که الله به تو نیکی کرده است، تو نیز [به بندگانش] نیکی کن». [القصص: ۷۷]
ﺇِﻟَﻴْﻚَ ﺇِﻟَﻪَ اﻟﻌَرْﺵِ أَشْكُوْ تَضرُّعـًا = بارالها، ای خداوند عرش، نزد تو زاری و تضرع میکنم
وَأَدْعُوْكَ فِي الضَّرَّاءِ ربِّي لِتَسْمَعَا = و تو را در سختیها میخوانم پروردگار من که میشنوی.
ﺇِﻟَﻬِﻲ فَحَقِّقْ ﺫَا اﻟﺮَّﺟَﺎءِ ﻭَﻛُﻦْ ﺑِﻨَﺎ = بارالها، امیدم را محقق نموده و به ثمر بنشان
ﺭَﺅُوْﻓـًﺎ ﺭَﺣِﻴـﻤـًﺎ ﻣُﺴْﺘَﺠِـﻴـﺒًﺎ ﻟَـﻨَﺎ الدُّﻋَـﺎ = و با ما رئوف و مهربان باش و دعایمان را اجابت نما.
ﻓَﻴَﺎ ﻣُﺤْﺴِﻨًﺎ قَدْ كُنْتَ تُحْسِنُ ﺩَاﺋِﻤًﺎ = ای نیکوکار، همواره نیکی میکنی؛
ﻭَﻳَﺎ ﻭَاﺳِﻌـًﺎ قَدْ ﻛَـﺎﻥَ ﻋَـﻔْـوُﻙَ أَﻭْﺳَـﻌَﺎ = و ای واسع، بخشش تو وسیع و گسترده است.
ﻧَﻌُﻮْﺫُ بِكَ اللَّهُمَّ ﻣِﻦ ﺳُـﻮءِ ﺻُـﻨْﻌِﻨَﺎ = بارالها به تو پناه میآوریم از بدیهایی که مرتکب شدیم؛
ﻓَـﺈِنَّ ﻟَﻨَـﺎ ﻓِﻲ اﻟﻌَﻔْـﻮِ ﻣِﻨْـﻚَ لَـمَطْمَعَـا = ما به بخشش تو امیدواریم.
أَﻏِﺜْـﻨَﺎ أَﻏِﺜْـﻨَﺎ ﻭَاﺭْﻓَـﻊْ الشِّـدَّةَ الَّتِي = یاریمان کن، و سختی و ناگواری پیش آمده را برطرف کن
أَصَابَتْ وَصَابَتْ ﻭَاﻛْﺸِﻒِ الضُّرَّ ﻭَاﺭْﻓَﻌَﺎ = و زیان بوجود آمده را دور بگردان
وَجُدْ وَتَفَضَّلْ بِالَّذِي أَنْتَ أَﻫْﻠُﻪُ = سخاوت و بخشش و فضلی که شایستهی توست
مِنَ اﻟﻌـَﻔـْوِ ﻭَاﻟﻐُـﻔْـﺮاﻥِ ﻳَﺎ ﺧَﻴْـرَ ﻣَﻦ ﺩَﻋَﺎ = و عفو و آمرزشت را نصیبمان بگردان، ای بهترین کسی که خوانده میشود.
بارالها، ما را از محسنان و نیکوکاران قرار بده و به ما نیکی کن و از ما و از پدران و مادران ما و همهی مسلمانان قبول بفرما.