۹۲
مردی آمد و نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم نشست و گفت: ای رسول الله، من دو برده دارم که به من دروغ میگویند و خیانت میکنند و از من نافرمانی میکنند؛ و من آنها را بد و بیراه میگویم و میزنم؛ وضعیت من به نسبت آنان چگونه است؟
رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «خیانتی که به تو میکنند و نافرمانی که از تو میکنند و دروغی که به تو میگویند و تنبیهی که آنان را میکنی، همگی محاسبه میشوند؛ پس اگر تنبیه آنان توسط تو به اندازهی گناهان و تقصیراتشان باشد، تنبیهی متناسب است؛ و در این صورت نه ثوابی برای تو خواهد داشت و نه مجازاتی متوجه تو خواهد بود. و اگر تنبیهی که آنان را میکنی، کمتر از گناهانشان باشد، فضیلتی برای تو است؛ و اگر تنبیهی آنان توسط تو بیش از گناهانشان باشد، به همان اندازه برای آنان از تو قصاص گرفته میشود». و به این ترتیب فرد مذکور به کناری رفت و شروع به گریه کرد و فریاد میکشید.
پس رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «آیا کتاب الله را نخواندی که میفرماید: (وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا ۖ وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا ۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَاسِبِينَ) «روز قیامت، ما ترازوهای عدل را [برای حسابرسی در میان] مینهیم؛ آنگاه به هیچ کس [کمترین] ستمی نمیشود؛ و اگر [کردارشان] همسنگِ دانهی خَردَلی باشد، آن را [به حساب] میآوریم؛ و کافی است که ما حسابرس باشیم». [الأنبياء: ۴۷]؟».
پس آن مرد گفت: ای رسول الله، به الله سوگند چیزی را نمییابم که برای من و آنها بهتر از جدایی ما از هم باشد؛ تو را گواه میگیرم که همهی آنان آزاد هستند. [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
أَمَا وَاللهِ لَوْ عَرَفَ الأَنَامُ ... لِـمَا خُلِقُوْا لَـمَا غَفَلُوْا وَنَامُوْا = به الله سوگند اگر مردم بدانند که برای چه خلق شدهاند، غفلت نمیکنند و نمیخوابند.
لَقَدْ خُلِقُوْا لِـمَا لَوْ أَبْصَرَتْـهُ … عُيُوْنُ قُلُوْبَهُمْ سَاحُوْا وَهَامُوْا = برای هدفی خلق شدهاند که اگر چشم قلبشان آن را ببیند، برای عبادت به حرکت میافتند.
در مسند امام احمد از طریق جابر رضی الله عنه روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله متعال مردم را محشور میگرداند و با صدایی که افراد دور و نزدیک به طور یکسان آن را میشنوند، ندا میدهد که: من پادشاه هستم، من دیان (حسابرس) هستم؛ نباید هیچیک از دوزخیان درحالی وارد دوزخ شود که حقی نزد یکی از بهشتیان داشته باشد تا اینکه آن را از او بازپس بگیرم؛ و نباید هیچیک از بهشتیان درحالی وارد بهشت شود که یکی از دوزخیان حقی نزد او داشته باشد تا اینکه حق او را از وی بازپس گیرم؛ حتی اگر یک سیلی باشد». [صحیح].
پس پروردگار ما - که بر عرش خود بالای مُلک خود استوا دارد - همهی مخلوقات در برابر او خوار و ذلیل و فروتن بوده و به عظمت او اعتراف دارند و ستمگران و همهی مردم در برابر عظمت او ذلیل هستند؛ او کسی است که بر همهی مخلوقات غلبه دارد؛ و همهی کائنات مدیون او هستند؛ سرنوشت همهی بندگان به دست اوست و گردش روزگار و تدبیر آن به دست اوست؛ پادشاهی به دست اوست و حاکمی جز او نیست و پرودگاری غیر از او و معبودی سوای او نیست.
پروردگار ما دیان است؛ کسی که بندگان را محاسبه نموده و جزا میدهد؛ و در روز بازگشت میان آنان قضاوت میکند؛ چنانکه میفرماید: (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) «مالک روزِ جزاست». [الفاتحة: ۴] (وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا ۖ وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا ۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَاسِبِينَ) «روز قیامت، ما ترازوهای عدل را [برای حسابرسی در میان] مینهیم؛ آنگاه به هیچ کس [کمترین] ستمی نمیشود؛ و اگر [کردارشان] همسنگِ دانهی خَردَلی باشد، آن را [به حساب] میآوریم؛ و کافی است که ما حسابرس باشیم». [الأنبياء: ۴۷]
بنابراین هرکس خیر و خوبی یافت، باید الله متعال را حمد گوید و هرکس جز این را یافت، فقط خودش را سرزنش کند؛ (يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا ۗ وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ) «[روز قیامت،] روزی [است] که هرکس آنچه را از کار نیک [و بد] انجام داده است حاضر میبیند و آرزو میکند میان او و اعمال بدی که انجام داده است فاصلهی زیادی باشد؛ و الله شما را از [نافرمانی و کیفر] خود بر حذر میدارد؛ و الله نسبت به بندگان [خود] دلسوز است». [آل عمران: ۳۰]
الله متعال عادل است؛ چنانکه قصاص مظلوم را از ظالم و قصاص برده را از آقایش میگیرد و در مورد چارپایان نیز چنین عمل میکند؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «مخلوقات همگی در روز قیامت حشر میشوند: چارپایان و جنبندگان و پرندگان و همه چیز؛ و عدل الهی چنان نمایان میگردد که قصاص گوسفند بیشاخ از گوسفند شاخدار گرفته میشود». [حدیث صحیح به روایت حاکم در مستدرک]. و در لفظی آمده است: «و حتی قصاص مورچه از مورچه گرفته میشود». [حدیث صحیح. به روایت احمد در مسند].
وقتی دانستی که خداوند دیان را در روز قیامت - روز جزا و حساب - ملاقات خواهی کرد و اینکه الله متعال به اندازهی ذرهای هم ظلم نمیکند و اختلافات میان مردم بر مبنای مواخذه است و آنچه میان بنده و پروردگارش بوده، بر مبنای تسامح است و حسابرسی بر مبنای نیکیها و بدیهاست؛ چگونه میتوانی نیکیهای خود را میان دیگران توزیع کنی و بدیهای دیگران را برای خود برداری درحالی که میدانی و تردید نداری که محاسبه خواهی شد؟
پس زیرک باش و خود به حساب خود برس پیش از آنکه به حسابت برسند؛ و چنانکه گفته شده: زیرک کسی است که نفس خود را مورد محاسبه قرار دهد و برای بعد از مرگ تلاش کند؛ و ناتوان کسی است که نفسش در پی هوی و خواهشات آن برود و دربارهٔ الله امید و آرزوی بیجا داشته باشد.
زمانی که رسول الله صلی الله علیه وسلم از اصحابش پرسید که: «میدانید مفلس [و ورشکسته] کیست؟». گفتند: ورشکسته نزد ما کسی است که درهم و کالایی ندارد. پس رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «مفلس در میان امت من کسی است که در روز قیامت درحالی با نماز و روزه و زکات میآید که کسی را دشنام داده و به کسی تهمت زده و مال کسی را خورده و خون کسی را ریخته و کسی را زده است؛ پس به این یکی، از نیکیهای او داده میشود و به دیگری نیز از نیکیهای او داده میشود؛ و چون نیکیهای او پیش از اتمام پرداخت بدهیهای او به دیگران تمام شود، از گناهان آنان برداشته شده و بر دوش او گذاشته میشود، سپس در آتش دوزخ انداخته میشود». [به روایت مسلم].
عمر بن خطاب رضی الله عنه میفرماید: «خودتان را محاسبه کنید پیش از آنکه شما را به پای میز حساب بکشند؛ و اعمالتان را بسنجید پیش از آنکه آنها را وزن نموده و بسنجند؛ اینکه امروز به حساب خود برسید برای شما بهتر است از اینکه فردا مورد محاسبه قرار بگیرید؛ و خود را برای عرضهی بزرگ آراسته کنید». (يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لَا تَخْفَىٰ مِنكُمْ خَافِيَةٌ) «در آن روز، شما [همگی برای حسابرسی، به پیشگاه الله] عرضه میشوید و هیچ چیز از [کارهای] شما پنهان نخواهد ماند». [الحاقة: ۱۸]
تَذَكَّرْ يَوْمَ تَأْتِي اللهَ فَرْدًا ... وَقَدْ نُصِبَتْ مَوَازِينُ القَضَاءِ = به یاد بیاور روزی که به تنهایی نزد الله حاضر میشوی و ترازوهای قضاوت نصب شدهاند.
وَهُتِّـكَتِ السُّتُوْرُ عَنِ المَعَاصِي ... وَجَاءَ الذَّنْبُ مُنْكَشِفَ الغِطَاءِ = و پرده از روی گناهان برداشته شده و گناه بیپرده میآید.
سخن ابودرداء رضی الله عنه را مرور کنید که میگوید: «نیکی کهنه نمیشود و گناه فراموش نمیگردد و [پروردگار] دیان نمیخوابد؛ هرگونه میخواهید باشید، چنانکه رفتار کنید با شما رفتار میشود».
اگر مظلوم هستی، از اینکه پروردگاری دیان داری خوشحال باش؛ این نام دلداری و تسلی خاطری است برای هر مظلوم و مغلوبی.
أَمَا وَاللهِ إِنَّ الظُّلْمَ شُؤْمٌ ... وَمَا زَالَ المُسِيْءُ هُوَ الظَّلُوْمُ = به الله سوگند که ظلم شوم است و همواره بدکار ظالم است.
إِلَى دَيَّانِ يَوْمِ الدِّينِ نَمْضِـي ... وَعِنْدَ اللهِ تَجْتَمِعُ الخُصُوْمُ = به سوی دیان (حسابرس) روز جزا در حرکتیم و همهی طرفهای نزاع نزد الله جمع میشوند.
بارالها، ای دیان، از تو میخواهیم که با بخششی از سوی خود بر ما منت بگذاری و در روزی که نزد تو حاضر میشویم، بر ما رحم کنی.