۸۲
ضَلَلْتُ زَمَانًا لَسْتُ أَعْرِفُ الهُدَى = مدت زمانی گمراه شدم و هدایت را نمیشناختم
وَقَدْ كَانَ ذَاكُمْ ظُلْمَةٌ فِي فُؤَادِيَا = چون تاریکی در دلم بود.
فَلَمَّا أَرَادَ اللهُ دَفْعِيَ لِلهُدَى = اما زمانی که الله متعال ارادهی هدایتم نمود
أَبَانَ سَبِيلَ الحَقِّ لِي وَهَدَانِيَا = راه حق را برای من روشن نمود و مرا هدایت کرد.
فَأَلْقَيْتُ عَنِّي ظُلْمَةَ الغَيِّ وَالرَّدَى = پس تاریکی گمراهی و نابودی را از خود دورانداختم
وَيَمَّمْتُ نُوْرًا لِلْهِدَايَةِ بَادِيَا = و قصد نوری نمودم که مرا هدایت میکرد.
وَصِرْتُ إِلَى دِينِ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ = و آگاهانه به دین پیامبر خدا محمد وارد شدم
رَشِيدًا ومِنْ بَعْدَ الضَّلَالَةِ دَاعِيَا = و بعد از گمراهی به دعوتگر تبدیل شدم.
این از رحمت الله به بندگان است که هدایت در اختیار اوست؛ و الله متعال خود را «الهادی» نامیده است.
به این اسم میپردازیم؛ و از او میخواهیم که به اذن خود ما را به حق و به راه راست هدایت کند.
الله متعال میفرماید: (وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ) «و بیتردید، الله كسانى را كه ایمان آوردهاند، به راهى راست هدایت میکند». [الحج: ۵۴] و الله متعال میفرماید: (وَكَفَىٰ بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا) «و کافی است که پروردگارت راهنما و یاورت باشد». [الفرقان: ۳۱]
پس پروردگار ما کسی است که بندگانش را به جلب منافع و دفع زیان و ضرر هدایت نموده و راهنمایی میکند و به آنان چیزهایی را میآموزد که نمیدانند؛ و آنان را هدایت نموده و توفیق داده و به راه راست درمیآورد و به آنان تقوا را الهام کرده و قلبهایشان را متوجه خود میگرداند و مطیع و فرمانبردار امر و فرمانش.
این هدایت چهار نوع است:
۱- هدایت عام؛ عبارت است از: هدایت هر نفسی به مصالح مربوط به معاش او و عواملی است که این مصالح را استوار میسازد؛ این هدایت شامل همهی موجودات زنده میشود؛ چه آنان که ناطق هستند و چه آنان که ناطق نیستند؛ پرندگان و چارپایان.
۲- هدایت ارشاد و بیان برای مکلفان؛ عبارت است از: حجت الله متعال بر آفریدگانش؛ که هیچیک از آنان را عذاب نمیکند مگر بعد از اقامهی آن بر آنها.
الله متعال میفرماید: (وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَىٰ عَلَى الْهُدَىٰ) «و اما قوم ثمود را نیز هدایت كردیم؛ ولى آنان كوردلى را به هدایت ترجیح دادند». [فصلت: ۱۷]
۳- هدایت توفیق و الهام و شرح صدر برای پذیرفتن حق و خشود شدن به آن؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (وَمَن يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ) «و هرکس که الله او را هدایت کند، هدایتیافته[ی واقعی] است». [الإسراء: ۹۷] (وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ) «و هرکس به الله ایمان آورَد، [الله] قلبش را هدایت میکند». [التغابن: ۱۱]
لذا الله متعال بندگانش را امر نموده که هدایت را از او بخواهند؛ بلکه آنان را ارشاد نموده که هدایت را در هر رکعت از او بخواهند: (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ) «ما را به راه راست هدایت فرما [و همواره در این راه، ثابتقدم بدار]». [الفاتحة: ۶]
۴- هدایت به بهشت و دوزخ در روز قیامت؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ) «الله آنان را [به راه راست] هدایت خواهد كرد و امورشان را سامان خواهد بخشید». [محمد: ۵] (وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ) «و میگویند: سپاس مخصوص الله است که ما را [توفیقِ عبادت داد و] به این [بهشت] هدایت نمود؛ و اگر الله ما را هدایت نمیکرد، هرگز راه نمییافتیم. بیتردید، رسولان پروردگارمان، حق را آوردند. [آنگاه] به آنان نِدا داده میشود که: این بهشت، به پاداش آنچه میکردید به شما رسیده است». [اعراف:۴۳]
و اما هدایت به سوی دوزخ؛ الله متعال میفرماید: (احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ (۲۲) «[به فرشتگان گفته میشود:] گرد آورید کسانی را که [با شرک به خویش] ستم کردهاند با [همفکران و] همانندهایشان مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَىٰ صِرَاطِ الْجَحِيمِ) و آنچه عبادت میکردند به جاى الله؛ و آنان را به راه دوزخ هدایت کنید». [الصافات: ۲۲-۲۳]
هدایت بزرگترین نعمتی است که خداوند هادی به بندهاش عنایت میکند؛ و هر نعمتی پایینتر از آن، از بین رفتنی است.
راسخان در علم، بیش از همهی مردم حریص این نعمت هستند؛ و همواره الله متعال را به دعا میخوانند تا آن را از آنان سلب نکند؛ (رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا) «پروردگارا، بعد از آنکه ما را هدایت فرمودی، دلهایمان را [از راه حق] منحرف مگردان». [آل عمران: ۸]
هدایت، پایانی ندارد؛ و هر اندازه هم که بنده هدایت یابد و پلههای هدایت را یکی پس از دیگری بالا رفته باشد، باز هم بالاتر از هدایت او، هدایت دیگری است؛ و بالاتر از آن هدایت، هدایت دیگری؛ و به همین صورت تا بینهایت ادامه دارد؛ پس هرچه بنده تقوای پروردگارش را داشته باشد، به هدایت دیگری ارتقا مییابد؛ و مادامی که در مسیر ارتقای سطح تقوای خود باشد، درحال افزودن به هدایت خود است؛ الله متعال میفرماید: (وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى) «و [اما] کسانی که راهیافتهاند، الله بر هدایتشان میافزاید». [مريم: ۷۶]
و هرگاه بخشی از تقوا از بین برود، بخشی از هدایت هم متناسب با آن از دست میرود؛ و هرکس هدایت برای او حاصل شود، نعمت ابدی و همیشگی برای او حاصل گشته است. چنانکه الله متعال میفرماید: (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (۶) «ما را به راه راست هدایت فرما [و همواره در این راه، ثابتقدم بدار]؛ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ) راه کسانی [همچون پیامبران، شهیدان، راستگویان و نیکوکاران] که به آنان نعمت دادهای». [الفاتحة: ۶-۷]
و نشانهٔ هدایت، شرح صدر است؛ الله متعال میفرماید: (فَمَن يُرِدِ اللَّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ) «پس هرکس که الله بخواهد او را هدایت کند، دلش را برای [پذیرش] اسلام میگشاید». [انعام: ۱۲۵] و هرکس الله متعال او را هدایت کند، احدی نمیتواند او را گمراه نماید؛ و عکس آن نیز صادق و صحیح است؛ الله متعال میفرماید: (وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ (۳۶) «و هرکس كه الله او را گمراه کند، هیچ هدایتگری نخواهد داشت. وَمَن يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ) و هرکس که الله او را هدایت کند، هیچ کس او را گمراه نخواهد ساخت». [زمر: ۳۶-۳۷]
لذا بیشترین دعای پیامبر صلی الله علیه وسلم این بود که: «اللَّهُمَّ! إِنِّي أَسْأَلُكَ الهُدَى وَالتُّقَى، وَالعَفَافَ وَالغِنَى» «بارالها، از تو هدایت و پرهیزگاری و پاکدامنی و بینیازی را خواهانم». [به روایت مسلم]. و به علی رضی الله عنه آموخت که: «بگو: اللَّهُمَّ! اهْدِنِي وَسَدِّدْنِي» یعنی: «بارالها، هدايت و استقامت را از تو مسألت دارم». [به روایت مسلم].
و رسول خدا صلی الله علیه وسلم به حسن بن علی رضی الله عنهما آموخت تا در قنوت وتر این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ! اهْدِنِي فِيمَنْ هَدَيْتَ» «بارالها، مرا در زمرهی کسانی قرار بده که هدایتشان کردی». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
یکی از خطرات زندگی توام با طاعت و معصیت این است که نمیدانی در کدام حالت زندگیات پایان مییابد.
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله میگوید: «گناهان از لوازم نفس آدمی است؛ و انسان در هر لحظه نیازمند هدایت است؛ و نیاز او به هدایت بیشتر از نیاز وی به خورد و نوش است».
الله متعال از زبان ابراهیم علیه السلام میفرماید: (وَقَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَىٰ رَبِّي سَيَهْدِينِ) «و گفت: من به سوى [سرزمین دیگرى براى عبادتِ] پروردگارم میروم [و هجرت میکنم] و او مرا هدایت خواهد كرد». [الصافات: ۹۹]
با ضعف خود به سوی الله حرکت کن، با نیروی خود به استقبالت میآید؛ با خواری و ذلت به سوی الله برو، با عزت خود به استقبالت میآید؛
با ترس و وحشت خود به سوی الله برو، با انس خود به استقبالت میآید؛
با نیاز خود به سوی الله برو، با بینیازی خود به سوی تو خواهد آمد؛
با نگرانی خود به سوی الله متعال برو، با گشایش خود به سوی تو خواهد آمد.
با اندوه خود به سوی الله برو، با شادیاش به سوی تو میآید.
إِلَهِي أَجِرْنِي مِنْ عَذَابِكَ إِنَّنِي ... أَسِيرٌ ذَلِيلٌ خَائِفٌ لَكَ أَخْضَعُ = الهی، مرا از عذاب خود نجات بده که من اسیر و ذلیلم و برای تو فروتن هستم.
إِلَهِي أَذِقْنِي طَعْمَ عَفْوِكَ يَوْمَ لَا ... بَنُوْنَ وَلَا مَالٌ هُنَالِكَ يَنْفَعُ = الهی، طعم بخشش خود را به من بچشان، در روزی که نه فرزند و نه مال سودی ندارد.
سعدی شیرازی [در گلستان مینویسد]: «یاد دارم که در ایام طفولیت متعبد بودمی و شب خیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر - رحمة الله علیه - نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز بر کنار گرفته و طایفهای گرد ما خفته. پدر را گفتم: از اینان یکی سر بر نمیدارد که دوگانهای بگزارد (دو رکعت نماز بخواند). چنان خواب غفلت بردهاند که گویی نخفتهاند که مردهاند. گفت: جان پدر! تو نیز اگر بخفتی بِه از آن که در پوستین خلق افتی».
اینکه در مسیر مستقیم باشی، این حق را به تو نمیدهد که گمراهی دیگران را به تمسخر بگیری؛ چون قلبها در بین دو انگشت از انگشتان خداوند رحمن هستند که هرگونه بخواهد آنها را منقلب میگرداند؛ بنابراین نباید به عمل و به عبادت خود مغرور شوی؛ بلکه همین عبادت کردنت منتی است از جانب الله متعال؛ پس از خداوند ثبات و پایداری برای خود و هدایت برای دیگران بخواه. چنانکه الله متعال به پیامبرش، که بهترین بشر است، چنین میفرماید: (وَلَوْلَا أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا) «و اگر [ما] تو را ثابتقدم نمیکردیم، به راستی نزدیک بود اندکی به آنان متمایل شوی». [الإسراء: ۷۴] با این حال، وضع تو چگونه خواهد بود؟
بارالها، ای هادی، به اذن خود ما را در حقی هدایت فرما که در مورد آن اختلاف کردند؛ تو هرکس را بخواهی به راه راست هدایت میکنی.