۸۰ - ۸۱
تو نیازمند تکیهگاه هستی، نیازمند مربی، نیازمند مرجع، نیازمند کسی که بر او توکل کنی؛ نیازمند مولایی هستی؛ نیازمند کسی که به تو اطمینان دهد این زندگی بر مبنای سختی و رنج آفریده شده است؛ نیازمند فردی قوی هستی که تو از شرارتهای دشمنان حفاظت کند؛ تو نیازمند مولای خود هستی.
أَتَيتُكَ رَاجِيًا يَا ذَا الجَلَالِ ... فَفَرِّجْ مَا تَرَى مِنْ سُوْءِ حَالِيَ = ای صاحب جلال و بزرگی، امیدوار به درگاه تو آمدم؛ پس گشایشی حاصل کن که حال بد مرا میبینی.
إِلَى مَنْ يَشْتَكِي المَمْلُوْكُ إِلَّا ... إِلَى مَوْلَاهُ يَا مَوْلَى المَوَالِيَ = بنده نزد چه کسی شکایت برد جز مولایش ای مولای بندگان.
الله متعال در کتابش میفرماید: (وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ) «و او تعالی كارساز و ستوده است». [الشورى: ۲۸] و میفرماید: (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ) «الله یاور [و کارسازِ] کسانی است که ایمان آوردهاند؛ آنان را از تاریکیها به سوی نور بیرون میبَرد». [بقره: ۲۵۷]
پس پروردگار ما ولی و مولای همهی مخلوقات از نظر آفرینش و تدبیر و تصرف در امور و تعیین مقادیر در آسمانها و زمین در همه وقت است؛ پس ما ولی و دوستی جز او نداریم که برای ما جلب منفعت کند و زیان و شر و بدی را از ما دور گرداند که سرنوشت همهی ما به دست اوست.
و این ولایت عام است؛ و عبارت است از: ولایت خلق و تدبیر که شامل همهی مخلوقات میشود؛ نیکوکار و بدکار، مومن و کافر.
اما ولایت خاص، متوجه اولیا و دوستان پرهیزگار الله متعال است؛ که آنان را از تاریکیهای جهل و کفر و نافرمانی به نور علم و ایمان و اطاعت و فرمانبرداری بیرون میآورد؛ و آنان را بر دشمنانشان یاری نموده و امور دینی و دنیوی آنان را سامان میبخشد.
و مقتضای این ولایت، رافت و رحمت و اصلاح و حفظ و محبت است؛ مگر الله متعال نمیفرماید که: (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ) «الله یاور [و کارسازِ] کسانی است که ایمان آوردهاند؛ آنان را از تاریکیها به سوی نور بیرون میبَرد». [بقره: ۲۵۷]
ولایت الله متعال نسبت به بندهی مومن، بر حسب محبت او نسبت به الله متعال است؛ ابن قیم رحمه الله میگوید: «اصل و ریشهی ولایت، محبت است؛ پس موالات و دوستی نخواهد بود مگر به واسطهی محبت؛ چنانکه اصل عداوت و دشمنی، بغض و کینه است.
و الله ولی کسانی است که ایمان آوردند و آنها اولیا و دوستانش هستند؛ بنابراین آنان با محبتی که نسبت به خداوند دارند، با او دوستی میکنند؛ و الله متعال به سبب محبتی که با آنان دارد، یار و یاور و دوست آنان است؛ و به این ترتیب الله متعال بر حسب محبت بنده نسبت به او، با بندهی مومن دوستی دارد و یار و یاور اوست».
و ولایت الله متعال مانند ولایت و دوستی دیگران نیست؛ (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ۖ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ) «هیچ چیز همانند الله نیست و همو شنوا و بیناست». [الشورى: ۱۱]
الله متعال از روی نیکی و احسان و جبران و رحمت به بندهاش، با او دوستی نموده و یار و یاور او میشود؛ (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا) «الله یاور [و کارسازِ] کسانی است که ایمان آوردهاند». [بقره: ۲۵۷] بر خلاف مخلوق که دوستی او با مخلوقی از بابت افتخار به او و افزایش یار و یاور است، و این به دلیل ذلت و خواری بنده و نیازمندی اوست.
اما خداوند با عزتِ غنی و بینیاز، با کسی از روی ذلت و خواری و نیاز دوستی نمیکند؛ چنانکه خود میفرماید: (وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ ۖ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا) «و بگو: ستایش مخصوص الله است که فرزندی [برای خویش] برنگزیده است و در فرمانروایی، هیچ شریکی ندارد و هرگز خوار و ناتوان نمیگردد که [نیاز به دوست و] کارساز داشته باشد؛ و او را بزرگ بدار؛ بزرگداشتی شایسته». [الإسراء: ۱۱۱]
صفت ولی نسبت به بندگان الله معرف کسی است که: الله و رسولش را دوست دارد و کسانی را که الله و رسولش را دوست دارند، دوست دارد؛ و از کسانی که از الله و رسولش نفرت دارند، نفرت دارد؛ و با کسانی که با الله و رسولش دوستی میکنند، دوستی میکند و با آنان که با الله و رسولش دشمنی دارند، دشمنی میکند؛ و در مسیر طاعت الله متعال بوده و از نافرمانی او دست میکشد؛ (وَمَن يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ) «و هرکس الله و پیامبرش و مؤمنان را به دوستی بگیرد، [از گروه الله است و] یقیناً گروه الله پیروزند». [مائده: ۵۶] (لَّا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ) «[ای پیامبر،] هیچ قومی را نمییابی که به الله و روز قیامت ایمان داشته باشند [و در عین حال،] با کسانی که با الله و رسولش [دشمنی و] مخالفت میورزند، دوستی کنند». [المجادلة: ۲۲]
ولایت الهی به دست نمیآید مگر با دو شرط: تقوا و ایمان؛ الله متعال میفرماید: (أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ (۶۲) «آگاه باشید! دوستان الله نه ترسی خواهند داشت و نه اندوهگین میشوند. الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ (۶۳) [همان] کسانی که ایمان آوردند و پرهیزگاری میکردند. لَهُمُ الْبُشْرَىٰ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ۚ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) برای آنان در زندگی دنیا و در آخرت بشارت است. سخنان الله [دربارۀ پیروزی و پاداشِ دو جهان،] تغییرناپذیر است. این همان [رستگاری و] کامیابیِ بزرگ است». [يونس: ۶۲-۶۴]
ولایت الهی اکتسابی است و با اسباب و اعمالی قلبی و جسمی همراه است؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ) «کسانی که در راه [خشنودیِ] ما میکوشند، قطعاً آنان را به راههای خویش هدایت میکنیم و بیتردید، الله با نیکوکاران است». [العنكبوت: ۶۹] (وَهُوَ وَلِيُّهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ) «و او به [پاداش] کارهایی که میکردند، [دوست و] کارسازشان است». [الأنعام: ۱۲۷]
و مردم در رابطه با ولایت الهی، مراتب متفاوتی دارند؛ و این تفاوت بر حسب تفاوتشان در ایمان و تقواست.
هرچه تقرب و نزدیکی بنده به الله متعال با انجام فرایض و کارهای پسندیدهی دینی افزایش یابد، محبت و نزدیکی بیشتری نزد الله متعال مییابد.
رسول الله صلی الله علیه وسلم در حدیث صحیحی فرمودند: «الله عزوجل میفرمايد: هرکس با دوستان من دشمنی کند، من با او اعلام جنگ میکنم. و بندهام با چیزی به من تقرب نمیجوید که محبوبتر از مواردی نزد من باشد که بر او فرض نمودم؛ و همواره بنده با نوافل به من تقرب میجوید تا اینکه او را دوست میدارم. پس هنگامی که مورد محبتم قرار گرفت، من شنوایی او میشوم که با آن میشنود و من بینایی او میشوم که با آن میبیند و من دست او میشوم که با آن میگیرد و من پای او میشوم که با آن را حرکت میکند؛ و اگر از من طلب کند، به او عطا میکنم و اگر از من پناه بخواهد، او را پناه میدهم.
و در هر کاری که میخواهم انجام دهم، به اندازهی قبض روح مؤمنی كه مرگ را نمیپسندد و من هم آزارش را نمیپسندم، متردد نمیشوم». [به روایت بخاری].
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله میگوید: «کسی نمیتواند ولی الله باشد مگر با پیروی ظاهری و باطنی از رسول الله صلی الله علیه وسلم؛ و ولایت و دوستی الهی را به اندازهای خواهد داشت، که از رسول و فرستادهی او پیروی داشته باشد».
و اقتضای این ولایت خاص، لطف او به بندگانش و توفیق دادن به آنها است؛ (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ) «الله یاور [و کارسازِ] کسانی است که ایمان آوردهاند؛ آنان را از تاریکیها به سوی نور بیرون میبَرد». [بقره: ۲۵۷]
و اقتضای آن بخشیدن گناهان و رحمت است؛ (أَنتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۖ وَأَنتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ) «تو [دوست و] کارسازِ مایی؛ پس ما را بیامرز و بر ما رحم آور؛ و تو بهترین آمرزندهای». [اعراف: ۱۵۵]
و اقتضای آن یاری و تایید در برابر دشمنان است؛ (أَنتَ مَوْلَانَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ) «تو یار [و کارسازِ] مایی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز گردان». [بقره: ۲۸۶] و الله متعال میفرماید: (بَلِ اللَّهُ مَوْلَاكُمْ ۖ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ) «[بر کافران تکیه نکنید] بلکه، الله [یار و] کارسازِ شماست و او بهترینِ یاریگران است». [آل عمران: ۱۵۰]
و اقتضای ولایت وارد نمودن به بهشت و نجات از آتش دوزخ است؛ الله متعال میفرماید: (لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِندَ رَبِّهِمْ ۖ وَهُوَ وَلِيُّهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ) «برای آنان نزد پروردگارشان سرای سلامت و امنیت است و او به [پاداش] کارهایی که میکردند، [دوست و] کارسازشان است». [انعام: ۱۲۷]
یکی از نعمتهای بزرگ الله متعال این است که الله ولی و کارساز تو باشد؛ چنانکه میفرماید: (نِعْمَ الْمَوْلَىٰ وَنِعْمَ النَّصِيرُ) «چه نیکو کارساز و چه نیک یاوری است!». [الأنفال: ۴۰] و چون الله متعال ولی تو باشد، به امنیت در دو سرا دست خواهی یافت؛ (أُولَٰئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ) «آنانند که امنیت [و آرامش] دارند و آنان هدایت یافتهاند». [الأنعام: ۸۲]
و به این ترتیب مطمئن و در آرامش خواهی بود؛ چون الله با تو است؛ و همواره این بر زبانت خواهد بود که: (قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا ۚ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) «بگو: هرگز [مصیبتی] به ما نمیرسد، جز آنچه الله برایمان مقرر کرده است. او [دوست و] کارسازِ ماست و مؤمنان باید بر الله توکل کنند». [التوبة: ۵۱] بر تو سخت میگیرد و در شرایط تنگنا قرارت میدهد تا تو را برگزیند؛ (وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ) «و میخواستیم بر بنیاسرائیل، که در آن سرزمین به ناتوانی کشیده شده بودند، [با نابود کردنِ دشمنشان] منت بگذاریم و آنان را پیشوایان [مردم] قرار دهیم و [پس از نابودی فرعون] وارثان [سرزمین شام] نماییم». [القصص: ۵]
پس چون مولایت عهدهدار امورت شود، به شدت در عنایت او خواهی بود و در نعمتی بزرگی؛ خطا میکنی، تو را مجازات میکند، زیادهروی و اسراف میکنی، خداوند بر تو سخت میگیرد و از رزق و روزیات میکاهد؛ خودبزرگبینی میکنی، تو را ادب میکند؛ و همهی اینها تنها به این جهت است که الله مولای توست؛ و چه نیکو کارساز و چه نیک یاوری است.
و تو به یقین میدانی که این مجازات از سر دوستی و محبت است و عذاب نیست؛ چون الله متعال محبوبانش را عذاب نمیکند؛ (وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَىٰ نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ ۚ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُم بِذُنُوبِكُم ۖ بَلْ أَنتُم بَشَرٌ مِّمَّنْ خَلَقَ) «یهود و نصاری گفتند: ما پسران و دوستان الله هستیم. [ای پیامبر، در پاسخ به آنان] بگو: پس چرا او شما را به کیفر گناهانتان عذاب میکند؟! [هرگز چنین نیست] بلکه شما [نیز] بشری هستید از جمله افرادی که آفریده است». [المائدة: ۱۸]
إِلَهِي أَنْتَ لِلإِحْسَانِ أَهْلُ ... وَمِنْكَ الجُوْدُ وَالفَضْلُ الجَزِيلُ = الهی تو اهل احسان و نیکی کردنی؛ و سخاوت و فضل فراوان از جانب توست.
إِلَهِي جُدْ بِعَفْوِكَ لِي فَإنِّي ... عَلَى الأَبْوَابِ مُنْكَسِـرٌ ذَلِيلُ = الهی با عفو و بخشش خود به من سخاوت کن که من بر دروازهها سرشکسته و خوار و ذلیلم.
بارالها، ما با توسل به اسم مولای تو از تو میخواهیم که با وارد کردن ما به بهشت، بر ما منت بگذاری و ما را از اولیا و دوستان خود در نهان و آشکار قرار دهی.