۶۶
وقتی اهل ایمان این اسم الله یعنی «الواسع» را میشنوند، قلبشان شوق ذکر او میکند؛ و ارواحشان بیش از هر وقت دیگر مشتاق دیدارش میشوند؛ قلوبشان چنان است که فقط خم شدن برای او و طواف خانهاش و ایستادن در پیشگاه او و برخاستن از خواب به خاطر او و سعی و تلاش در راه او آنها را اشباع میکند. الله متعال میفرماید: (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ) «و رحمتم همه چیز را فراگرفته است». [الأعراف: ۱۵۶] و میفرماید: (وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاءُ ۚ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) «و الله فرمانرواییِ خود را به هرکس بخواهد میدهد و الله واسعِ داناست». [بقره: ۲۴۷]
پس پروردگار ما واسع و غنی است؛ کسی که وسعت غنای او همهی بندگانش را دربرگرفته است؛ همهی مخلوقاتش را با کفایت و فضل و سخاوت و تدبیرش دربرگرفته است.
او واسع مطلق است؛ و در ذات و اسما و صفات و افعال و پادشاهی و قدرتش کامل است؛ کسی را یارای به حصر آوردن ثنا و ستایش او نیست؛ او چنان است که خود خویشتن را ثنا گفته است؛ پس هر قدر هم که مردم وصف او گویند، بازهم به کنه آن نمیرسند و به او احاطهی علمی پیدا نمیکنند.
وسعت علم پروردگار ما همه چیز را فرا گرفته است؛ (وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا) «علم پروردگارمان همه چیز را فرا گرفته است». [الأعراف: ۸۹] هیچ چیزی از او پنهان نمیماند؛ بلکه الله متعال صدای راه رفتن مورچهی سیاه بر سنگ صاف را در شب ظلمانی میشنود؛ و چیزی در زمین و آسمان بر او پوشیده نمیماند.
علم او رازهای دلها و نهفتههای خیر و شر درون سینهها را شامل میشود: (يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ) «[الله] حركات شرورانهی چشمها و آنچه را که در دلهای افراد نهفته است، [به خوبی] میداند». [غافر: ۱۹] (وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ) «و بدانید که الله آنچه را که در دلهای شماست میداند؛ پس از [مخالفت با] او پروا کنید و بدانید که به راستی الله آمرزندۀ بردبار است». [بقره: ۲۳۵]
مغفرت پروردگار ما وسیع است؛ همهی کسانی را که توبه کنند و بازگردند، میبخشد؛ تفاوتی ندارد که گناهان و خطاهای آنها چقدر زیاد باشد؛ (إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ) «آمرزشِ پروردگارت گسترده است». [النجم: ۳۲]
پروردگار واسع ما کسی است که نسبت به بندگانش، در دین آنان وسعت و فراخی قائل شده است؛ و آنان را به اموری مکلف نکرده که در وسعشان نباشد؛ (وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) «مشرق و مغرب، از آنِ الله است؛ پس به هر سو رو کنید، آنجا وجه الله است. همانا الله واسعِ داناست». [بقره: ۱۱۵]
وَأَشْهَـدُ أَنَّ اللهَ لَا رَبَّ غَيرُهُ = و گواهی میدهم که پروردگاری جز الله نیست؛
كَرِيمٌ رَحِيمٌ يُرْتَجَى وَيُؤَمَّلُ = بخشندهی مهربان است که چشم امید و آرزوها به سوی اوست.
إِذَا سُئِل الخَيْرَاتِ أَعْطَى جَزِيلَهَا = چون خیر از او خواسته شود، بهترین آن را عطا میکند؛
وَيَرفَعُ مَكْرُوْهَ البَلَا وَيُزَوِّلُ = و ناگواری و ناخوشایندی مصیبت را برطرف نموده و از بین میبرد.
يَسِحُّ مِنَ الخَيْرَاتَ سَحًّا عَلَى الوَرَى = خیر و خوبیها را بر مردم سرازیر میکند؛
فُيُغْنِي وَيُقْنِي دَائِمًا وَيُحَوِّلُ = همواره او بینیاز و فقیر میگرداند و تحول ایجاد میکند.
إِذَا أَكْثَرَ المُثْنِيْ عَلَيْهِ مِنَ الثَّنَا = هر اندازه هم ثناگویانش به ثنا و ستایش خود بیفزایند؛
فَذُوْ العَرْشِ أَعْلَى فِي الجَلَالِ وَأَجْمَلُ = باز هم صاحب عرش در جلال و زیبایی برتر است.
هرکس اسم «الواسع» الله متعال را خوب بفهمد، ترس او از بین رفته و آرامش در قلب او حلول کرده و در امید به روی او گشوده میشود.
این کشاورز است که وقت برداشت محصولش به تأخیر افتاده، آب بخیل شده و نیاز شدیدی به دریافت محصول دارد، اما از آنجا که میداند الله متعال واسعِ داناست، به آسمان نگاه میکند و دل به پروردگارش میبندد و چنین ندا میدهد: یا واسع العطا (ای آنکه عطا و بخششت وسیع است) یا الله و یا واسع الرحمة (ای کسی که رحمتت وسیع است) یا واسع الجود (ای آنکه سخاوت تو بیکران و وسیع است)، از برکات و خیرات خود به من عطا کن.
و این فرد نازا و عقیم است که ایام او را درمانده نموده و دردها او را خسته کرده و مشتاق طفلی است که با او بازی کند و زندگیاش را پر کند؛ و بارداری او به تاخیر افتاده یا با عقیم بودن مواجه شده است؛ با این همه و اندوهی که او را فراگرفته است، با یادآوری اینکه الله متعال واسع و بخشنده و سخاوتمند است و کسی را که با یقین به اجابت از او بخواهد، دست خالی بازنمیگرداند، امید دیگری درون او بیدار میشود و ندا میدهد: (رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً) «پروردگارا، از جانب خویش فرزندى پاک و پسندیده به من عطا كن [که] بیتردید، تو شنوندۀ دعایی». [آل عمران:۳۸] (رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ (۸۹) «پروردگارا، مرا تنها [و بیفرزند] مگذار و تو بهترین وارثانی. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَىٰ وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا ۖ وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ) دعایش را اجابت کردیم و یحیی را به او بخشیدیم و همسرش را [که نازا بود] برایش شایسته [و آمادۀ بارداری] نمودیم. آنان همواره در کارهای خیر میشتافتند و در حال بیم و امید ما را میخواندند و پیوسته برای ما [فرمانبردار و] فروتن بودند». [الأنبياء:۸۹-۹۰]
همچنین بیمار؛ الله آه و نالهی او را میشنود و از دردهای او با خبر است، پس چون خداوندی را به یاد میآورد که واسع العطاء هست و شفادهنده و کافی برای بندگانش، ندا میدهد: (أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ) «رنج [و بیماری] به من رسیده است و تو مهربانترینِ مهربانانی». [الأنبياء: ۸۳]
درنتیجه الله متعال نگرانی را از بین میبرد و شفا میدهد؛ چون او خداوند واسع است.
نگرانیها در قلب بدهکار متراکم شدهاند، تا جایی که گمان نمیکند راه برون رفتی باشد، اما الله متعال قلبش را میگشاید و پناهش میدهد و به این ترتیب به خداوند پناه میبرد، به او که عطا و بخشش و سخاوت و بزرگواریاش فراخ است؛ و ندای یا قاضی الحاجات (ای برآورده کنندهی نیازها) و یا واسع العطا سر میدهد؛ (أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ) «[آیا معبودان شما بهترند] یا ذاتی که [دعای] درمانده را - وقتی او را بخواند - اجابت میکند و گرفتاری را برطرف میسازد». [النمل: ۶۲]
در نتیجه الله متعال بدهی او را ادا میکند و از جایی که گمانش را هم نمیبرد به او روزی میدهد؛ و لبخند بر روی لبش میآورد و قلبش آرام میگیرد و نفسش تسکین مییابد؛ (قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ) «بگو: الله شما را از این [تاریکیها] و از تمام سختیها نجات میدهد». [انعام: ۶۴]
معضل و مشکلی ایجاد میشود، مسالهای دشوار بر او عارض میگردد و پاسخ درست را نمیداند و جواب دادن بر او دشوار میگردد؛ پس سر به سجده میگذارد و از خداوند یاری خواسته و ندا میدهد: یا واسع العطاء... یا واسع العلم... یا معلم ابراهیم، به من بیاموز؛ ای کسی که به سلیمان فهم درست عنایت کردی، مرا بفهمان.
درنتیجه توفیق حاصل شده و درهای بسته از جانب خداوند واسع گشوده میشوند.
زن و شوهر با هم اختلاف میکنند و ریسمان محبت میان آنان بریده میشود و بعد از طلاق، هر دو از وضعیت پیش آمده، به تنگ میآیند، پس به الله واسع پناه میبرند.
در نتیجه الله متعال برای هریک جایگزین بهتری از دیگری عنایت میکند: (وَإِن يَتَفَرَّقَا يُغْنِ اللَّهُ كُلًّا مِّن سَعَتِهِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ وَاسِعًا حَكِيمًا) «و اگر آن دو (زن و شوهر) از یکدیگر جدا شوند، الله هریک از آنان را از گشایش [و بخشش] خویش بینیاز میسازد؛ و الله همواره گشایشگرِ حکیم است». [النساء: ۱۳۰]
انسان از انفاق کردن میترسد و از فقر خوف دارد؛ و دلیل آن فقط وسوسهی شیطان در دل اوست و نوید شر و فقری که میدهد؛ و او را به بخل و عدم انفاق فرا میخواند: (الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) «شیطان، شما را [به هنگام انفاق میترساند و] وعدۀ فقر [و تنگدستی] میدهد و شما را به زشتیها امر میکند؛ ولی الله از جانب خود به شما وعدۀ آمرزش و افزونی [نعمت] میدهد و الله گشایشگرِ داناست». [البقرة: ۲۶۸]
پس مومن باید به یادداشته باشد که بخشندگی الله متعال وسیع است و چنین به او وعده داده است: (مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً ۚ وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ) «کیست که به الله قرض دهد؛ قرضی نیکو [و از اموالش در راه خشنودیِ پروردگار انفاق کند] تا [الله] آن را برایش چندین برابر کند؟ و الله است که [از روی حکمت و عدالت، در روزیِ بندگانش] تنگی و گشایش پدید میآورد؛ و [همگی در آخرت] به سوی او بازگردانده میشوید». [بقره: ۲۴۵]، و این کلام الهی را به یاد داشته باشد که میفرماید: (قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) «بگو: بیتردید، فضل [و برتری] به دست الله است؛ آن را به هرکس بخواهد میبخشد؛ و الله گشایشگرِ داناست». [آل عمران: ۷۳] به این ترتیب از مال خود انفاق میکند و به پروردگارش قرض میدهد، درحالیکه به جایگزین شدن آن از جانب خداوند در دو سرا یقین دارد؛ و به دنبال آن برکات و رحمتهای الهی است که نازل میشوند؛ و چقدر منت خداوندِ واسع، آن بزرگوارِ سخاوتمند بسیار و بزرگ است.
مومن گناهان بسیارش را به خاطر میآورد و خطاهای زیادی که مرتکب شده است، پس غم و اندوه او فوران نموده و قلبش شعلهور میشود و به خاطر ترس از خداوند جبار، اشک از چشمانش سرازیر میشود؛ پس این کلام پروردگارش را به یاد میآورد: (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ) «و رحمتم همه چیز را فراگرفته است». [الأعراف: ۱۵۶] و اینکه میفرماید: (إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ) «آمرزشِ پروردگارت گسترده است». [النجم: ۳۲]
بنابراین توبه و بازگشت خود به سوی الله متعال را اعلان میکند، به امید آنکه از مصادیق این آیه باشد: (إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ ۗ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا) «مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کاری شایسته انجام دهد؛ اینانند که الله بدیهایشان را به نیکیها تبدیل میکند و الله همواره آمرزگاری مهربان است». [الفرقان: ۷۰] درحالیکه دعای فرشتگان را در خاطر دارد: (رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ) «پروردگارا، رحمت و دانشت، هر چیزى را فراگرفته است؛ پس كسانى را كه توبه كردند و پیرو راه تو شدند، بیامرز و از عذاب دوزخ دور نگاه دار». [غافر: ۷] و به این ترتیب توبه آتش قلب و ترس درونش را خاموش میکند و الله متعال او را از توبهکنندگان و پاکیزگان قرار میدهد؛ سپس با توفیق تداوم در مسیر مستقیم تا هنگام مرگ، بر او منت مینهد؛ و درنهایت فرجام او باغهای پرنعمت بهشت است؛ و پس از آن است که میشنود: (إِنَّ هَٰذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَادٍ) «این روزی [و لطف] ماست که پایانی ندارد». [ص: ۵۴]
پروردگار ما واسع است؛ کسی که رحمت او همهی مخلوقات را در بر گرفته است؛ (رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ) «پروردگارتان رحمتى گسترده دارد». [انعام: ۱۴۷]
و الله متعال در باب دین بندگان، نسبت به آنان وسعت قائل شده و تنگنا و حرج را از آنان برداشته است؛ چنانکه بر بیمار و مسافر و مسن و همهی کسانی که عذر دارند، آسان گرفته است و آنان را مکلف به چیزی نکرده که توانش را ندارند: (لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا) «هیچکس جز به اندازۀ تواناییاش مکلف نمیشود». [بقره: ۲۳۳]، و هرکس زمین بر او تنگ آید و با وضعیت مکانی دشواری مواجه شود، الله متعال آن را برای بندگانش وسیع و فراخ قرار داده است: (وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ) «زمین الله گسترده است». [الزمر: ۱۰]
و وسیعترین و فراخترین بخششی که الله متعال به مردم عطا نموده است، صبر است؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم در حدیث صحیحی فرمودند: «هركس شکيبايی ورزد، الله به او صبر میدهد. و به هیچکسی نعمتی بهتر و فراختر از صبر داده نشده است». [به روایت بخاری و مسلم و لفظ از بخاری است].
و صبر و شکیبایی همهی امور عبادی را شامل میشود؛ صبر بر طاعت و فرمانبرداری و صبر از انجام معصیت و نافرمانی؛ و صبر بر مقدرات الهی؛ بلکه زندگی همهاش صبر است تا اینکه الله متعال را ملاقات کنیم.
حسن بصری رحمه الله میگوید: «صبر گنجی از گنجهای خیر است؛ الله متعال آن را فقط به بندهای میدهد که نزد او بزرگوار است».
يَا مَنْ يُغِيثُ الوَرَى مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوْا = ای کسی که مردم را پس ناامید شدنشان یاری میکند؛
اِرْحَمْ عِبَادًا أَكُفَّ الفَقْرِ قَدْ بَسَطُوْا = به بندگانی رحمی کن دستان فقر را گشودهاند
عَوَّدْتَهُمَ بَسْطَ أَرْزَاقٍ بِلَا سَبَبٍ = تو آنها را به روزی بدون سبب عادت دادهای
سِوَى جَمِيلِ رَجَاءٍ نَحْوَهُ انْبَسَطُوْا = جز امید زیبایی که دارند
یا الله، ای واسع العطاء، به هریک از ما بیش از خواستهی ما عطا کن که تو بر هر چیزی توانایی.