۶۷
ابن جوزی میگوید: «هرکس دل و درون و خلوت خود را اصلاح کند، عطر فضیلتش به مشام میرسد و بوی خوش او قلبها را عطرآگین میکند؛ الله را در مورد دل و درون و خلوت خود در نظر بگیرید که با وجود فساد درون، صلاح ظاهری سودی نمیرساند».
و ابوحفص نیشابوری رحمه الله میگوید: «چون برای مردم [به وعظ و ارشاد] نشستی، واعظ قلب و نفس خود باش و اینکه مردم گرداگرد تو جمع میشوند، نباید تو را مغرور کند که آنان فقط ظاهر تو را دنبال میکنند، اما الله متعال باطن تو را مراقبت میکند».
یکی از برترین مقامات نزد الله متعال، این است که مومن نظارت و مراقبت الله متعال از خود را احساس نماید؛ اینکه الله متعال مراقب او میباشد؛ الله متعال در ستایش ذات بزرگوار و والایش میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا) «بیگمان، الله همواره مراقب [و نگهبان] شماست». [النساء: ۱]
پس پروردگار ما رقیب است؛ آگاه از آنچه سینهها در خود پنهان کردهاند؛ و او حافظ و ثبتکنندهای است که چیزی از او پنهان نمیماند.
پروردگار ما عالم و دانا به ضمایر است؛ شاهد و گواه نهفتههای پنهان و نگاههای زیرچشمی؛ و ناظر بر همهی مواردی که شخص کسب نموده است.
پروردگار ما مراقبی است که اعمال بندگان و افعال آنان را رصد میکند.
او رقیبِ حافظ است؛ چیزی از مواردی که حفظ میکند، از او پنهان نمیماند؛ مخلوقات را حفظ میکند و آنها را با بهترین نظم و ترتیب و کاملترین تدبیر در جریان قرار میدهد.
وَهُوَ الرَّقِيبُ عَلَى الخَوَاطِرِ وَاللَّوَا ... حِظِ كَيْفَ بِالأَفْعَالِ وَالأَرْكَانِ = او مراقب آنچه بر دل خطور میکند و نگاههای زیرچشمی است؛ چه رسد به افعال و اعضا.
(وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَلَا أَصْغَرَ مِن ذَٰلِكَ وَلَا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ) «و هموزنِ ذرّهاى - [نه] در زمین و نه در آسمان - از پروردگارت پنهان نیست؛ و [حتی] كوچکتر یا بزرگتر از آن [نیز] چیزى نیست، مگر اینكه در كتابى روشن [ثبت شده] است». [يونس: ۶۱] و او دانا به حالتهای بنده و تغییرات او در شب و روز است؛ و نهان و آشکار او را در حضر و سفر میداند.
خداوند رقیب میشنود و میبیند، بلکه از آنچه در سینهها پنهان است، پیش از آنکه بر زبان جاری شوند و قلمها بنویسند، آگاه است.
علم مطلق او همهی وجود را دربرگرفته است؛ و آگاهی تام او متوجه هر مخلوقی است؛ بنابراین چیزی از علم او پنهان نمیماند و از احاطهی او خارج نمیشود؛ نه غایب را غیبتش از خداوند رقیب پنهان میکند و نه آنچه پنهان است، خِفایش آن را از خداوند بزرگ مخفی میکند؛ نجوا نزد او آشکار است و راز نزد او فاش و پنهان نزد او مکشوف و بیپرده.
در مستدرک روایت شده که: مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: ای رسول خدا، سورهای جامع بر من میخوانی؟ پس رسول خدا سورهی ﴿إِذَا زُلۡزِلَتِ﴾ [الزلزلة: ۱] را بر او خواند تا اینکه آن را به پایان رساند. پس آن مرد گفت: سوگند به کسی که تو را به حق مبعوث کرده است، هرگز چیزی بر آن نمیافزایم.
سپس پشت کرد و رفت؛ آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «این مردی که رفت، رستگار شد». [حاکم و ذهبی آن را صحیح دانستهاند].
و در مسند امام احمد از طریق صعصعة بن معاویه روایت است که: وی نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم رفت که ایشان این آیات را برای او خواند: (فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ (۷) «آنگاه هرکس به اندازهی ذرهای کار نیک انجام داده باشد، [پاداشِ] آن را میبیند؛ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ) و هرکس به اندازهی ذرهای کار بد کرده باشد، [کیفرِ] آن را میبیند». [الزلزلة: ۷-۸] پس صعصعه گفت: «همین مرا کافی است؛ اهمیتی نمیدهم که جز این را نشنوم». [ارناووط آن را حسن میداند].
تنها یک آیه انسان را فقیه و فهیم و به پروردگارش نزدیک میکند؛ هرگاه که این آیه را میخواند و آن را تطبیق میدهد: (إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا) «بیگمان، الله همواره مراقب [و نگهبان] شماست». [نساء: ۱]
پس مومن خوب میداند که الله متعال مراقب و شاهد او در همه چیز است؛ او را چنان مییابد که حتی مراقب نفسهایش میباشد؛ و عمل خود را خالصانه برای پروردگارش قرار میدهد؛ و الله متعال را در همه چیز در نظر میگیرد؛ و مراقبت و نظارت پروردگارش را احساس میکند و به این ترتیب به مقام احسان میرسد. (قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ) «بگو: بیتردید، نمازم و قربانیهای من و زندگی و مرگم همه برای الله - پروردگار جهانیان - است». [انعام: ۱۶۲]
علما میگویند: از برترین عبادتها، پیوسته در نظر داشتن الله متعال و در همه وقت است.
معیت و همراهی الله متعال را به اندازهای خواهی داشت که الله متعال را در زندگی خود مراقب بدانی و او را در نظر بگیری.
پس مولای خود را پیش از اطاعت و فرمانبرداری و در هنگام طاعت و عبادت و به وقت انجام مباحات و پیش از معصیت و نافرمانی در نظر بگیر.
پیش از انجام طاعت، مراقب نیت خود باش و آن را اصلاح کن؛ چنانکه رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «برای هرکس همان است که نیت کرده است». [به روایت بخاری].
و در هنگام طاعت، پیوسته الله را در نظر داشته باش و عمل خود را خالصانه برای او حفظ کن.
و اما در هنگام انجام مباحات، ادب را رعایت نموده و شکر نعمت کن.
و به هنگام معصیت او را در نظر بگیر تا در برابر خداوند جرات پیدا نکرده و از حدودش تجاوز نکنی؛ چراکه مؤمن به سرعت با توبه و انابت و دست کشیدن از گناه، بسوی مولای خود بازمیگردد. (وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ) «و به سوی آمرزش پروردگارتان بشتابید». [آل عمران: ۱۳۳]
پس چون الله متعال را در این احوال مد نظر قرار دادی و او را مراقب دانستی، نتیجهی آن شرح صدر و چشمروشنی است.
هنگامی که الله متعال میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا) «بیگمان، الله همواره مراقب [و نگهبان] شماست». [نساء: ۱] و میفرماید: (وَكَانَ اللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ رَّقِيبًا) «و الله همواره بر هر چیزى نگهبان است». [الأحزاب: ۵۲] در واقع خطاب خاصی را متوجه ما میکند و به ما میگوید: ای بندهی من! گمان میکنی اگر موفق شوی گناهانت را از مردم پنهان کنی، میتوانی از دست من نجات یابی؟!
و این خطاب در این دوران بیشتر خود را نشان میدهد؛ دورانی که فتنهها در آن بسیار شدند و دسترسی به آنها آسان گشته است.
گفته شده: قویترین عامل برای تشکیل شخصیت، مراقبت الله متعال و در نظر گرفتن اوست؛ و قویتری عامل برای از بین بردن شخصیت، مراقبت و در نظرگرفتن مردم است.
إِذَا مَا خَلَوْتَ الدَّهْرَ يَوْمًا فَلَا تَقُلْ ... خَلَوْتُ وَلَكِنْ قُلْ عَلَيَّ رَقِيْبُ = چون روزی روزگاری خلوت نمودی، نگو خلوت کردم، بلکه بگو مراقب و نگهبانی بر من است.
وَلَا تَحْسَبَنَّ اللهَ يَغْفَلُ سَاعَةً ... وَلَا أَنَّ مَا يَخْفَى عَلَيْهِ يَغِيبُ = و حتی لحظهای هم خداوند را غافل ندان و اینکه آنچه از او مخفی میشود، از چشمش پنهان میماند.
بارالها، ما با توسل به اسم رقیب تو از تو میخواهیم که ما را از اولیا و دوستان خود قرار دهی؛ از تو خشیت از تو را در نهان و آشکار و رعایت اعتدال به هنگام فقر و ثروت و عدالت به هنگام خشم و رضایت را خواهانیم.