۶۳ - ۶۴
از رسول خدا صلی الله علیه وسلم در روایت صحیحی ثابت است که فرمودند: «من آخرین نفری از بهشتیان را که وارد بهشت میشود میشناسم؛ و آخرین نفری از دوزخیان که از دوزخ خارج میشود؛ مردی روز قیامت آورده میشود و گفته میشود: گناهان کوچکش را بر او عرضه کنید و گناهان بزرگش را نادیده بگیرید؛ و به این ترتیب گناهان کوچکش بر او عرضه میشوند؛ پس گفته میشود: فلان و فلان روز، فلان و فلان عمل را انجام دادی؛ و فلان و فلان روز، فلان و فلان عمل را مرتکب شدی؟
پس میگوید: بله؛ نمیتواند انکار کند؛ و از گناهان بزرگش میترسد که بر او عرضه شوند؛
پس به او گفته میشود: برای تو در عوض هر بدی، نیکی خواهد بود. پس میگوید: پروردگارا، کارهایی را انجام دادم که آنها را اینجا نمیبینم».
ابوذر - راوی حدیث - میگوید: رسول خدا صلی الله علیه وسلم را دیدم چنان خندید که دندانهای ایشان آشکار شد. [به روایت مسلم].
چقدر الله متعال بزرگوار است و چقدر بردبار است و چقدر بزرگ است!
(يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ) «ای انسان، چه چیزی تو را [نسبت] به پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته است؟». [الانفطار: ۶] (وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ) «پس هرکس سپاس گزارد، تنها به سود خویش سپاس میگزارد و هرکس ناسپاسی کند، [به زیانِ خود ناسپاسی کرده است؛ چرا که] بیتردید، پروردگارم بینیاز کریم است». [النمل: ۴۰]
«کَرَم» لفظی جامع محاسن و محامد است؛ و مراد از آن فقط عطا و بخشش نیست؛ بلکه عطا و بخشش تکمیل کنندهی معنای آن است؛ لذا در معنای این اسم، اقوال متعددی از اهل علم وارد شده است و همهی مواردی که ذکر نمودند، درست هستند.
پس پروردگار ما کریم است، خیر و عطای او بسیار است و همیشگی؛ شان و قدر و منزلت او بزرگ و بیکران است؛ پاک و منزه از نقایص و آفات است؛ بخشندهی نعمتدهندهای است که فضل خود را میبخشد؛ کسی که بدون عوض و سبب میبخشد؛ به نیازمند و بینیاز میدهد، چون وعده دهد وفا میکند و حاجتهای کوچک و بزرگ به سوی او بلند میشوند؛ کسی را که به او پناه ببرد، ضایع نمیگرداند، از گناهان درمیگذرد و بدیها را میبخشد؛ و بلکه بدیها را به نیکیها تبدیل میکند؛ پیش از آنکه از او بخواهیم، عطا میکند.
به ما شنوایی و بینایی و قلب و اعضا و قوت و قدرتهای ظاهری و پنهان روزی کرده است که توان شمردن آنها را نداریم؛ (وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا ۗ إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ) «و اگر نعمت الله را بشمارید، [چنان فراوان است که] نمیتوانید آن را شمارش کنید. به راستی که انسان، [در حق خویش،] ستمکار [و نسبت به الله،] ناسپاس است». [إبراهيم: ۳۴] بدون اینکه نعمتهای مذکور را خواسته باشیم و پیش از اینکه بخواهیم، از روی کرم و بزرگواری و فضل خود به ما عنایت کرده است؛ پس او کسی است که عطا میکند و ثنا و قدردانی مینماید.
پروردگار ما کریم است؛ کسی که مقدر نموده و گذشت میکند؛ و چون وعده دهد وفا میکند؛ مومنان را در دنیا و آخرت به انواع فضل و خیر و نعمت و عطا وعده میدهد.
بلکه از مصادیق کرم و بزرگواری او این است که عذاب بندگان نافرمانش را وابسته به مشیت خود نموده است؛ اگر بخواهد آنان را مجازات میکند و چون بخواهد از آنان درمیگذرد.
پروردگار ما کسی است که درخواستکننده را بیپاسخ نمیگذارد: «حَيِيٌّ كَرِيمٌ» «با حیا و کریم» است.
الله متعال ایمان میبخشد و سپس به خاطر آن ستایش میکند: (وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاءُ ۗ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ ۚ وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ۚ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ) «بلکه الله هرکس را بخواهد هدایت میکند؛ و [ای مؤمنان،] آنچه از مال [خود] انفاق میکنید، به سودِ خودتان است و [به یاد داشته باشید که] جز برای رضایت الله انفاق نکنید؛ و آنچه از مال انفاق میکنید، [پاداش آن] به طور کامل و تمام به شما داده میشود و [هرگز] به شما ستم نخواهد شد». [بقره: ۲۷۲]
جنید از مردی شنید که این آیه را میخواند: (إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا ۚ نِّعْمَ الْعَبْدُ ۖ إِنَّهُ أَوَّابٌ) «به راستی، ما او را شکیبا یافتیم. نیکو بندهای بود [و] بیتردید، بسیار توبهکار بود». [ص: ۴۴] پس گفت: پاک و منزه است خداوندی که خود عطا نموده و خود ستایش میکند». یعنی صبر و شکیبایی را به او عطا نموده و سپس به خاطر صبر و شکیبایی او را ستایش میکند.
إِلَى اللهِ أُهْدِي الحَمْدَ وَالشُّكْرَ وَالثَّنَا = حمد و شکر و ثنایم را تقدیم الله میکنم؛
لَهُ الحَمْدُ مَوْلَانَا عَلَيْهِ المُعَوَّلُ = حمد و ستایش برای مولای ماست که مورد اطمینان و اعتماد است.
وَأَشْهَدُ أَنَّ اللهَ لَا رَبَّ غَيْرَهُ = و گواهی میدهم که پروردگاری جز الله نیست؛
كَرِيمٌ رَحِيمٌ يُرْتَجَى وَيُؤَمَّلُ = بخشندهی مهربان است که چشم امید و آرزوها به سوی اوست.
و گواهی میدهم که پروردگاری جز الله نیست؛ بخشندهی مهربان است که چشم امید و آرزوها به سوی اوست.
کرم و بزرگواری از صفات اوست و سخاوت از بزرگترین صفاتش؛ و عطا و بخشش از بزرگترین هدایای او؛ بهراستی چه کسی در سخاوت و کرم از او بزرگتر است؟!
مردم او را نافرمانی میکنند و او مراقب آنان است؛ آنان را در بسترهایشان نگهبانی میکند، گویی او را نافرمانی نکردهاند؛ و چنان عهدهدار حفاظت از آنها شده، گویی گناهی نکردهاند؛ و با سخاوتی که دارد، فضل خود را شامل نافرمانان میکند؛ و به بدکار خوبی میکند. چه کسی او را به دعا خوانده است که اجابتش نکرده است؟ یا چه کسی از او درخواست نموده که او عطایش نکرده است؟ یا چه کسی به درگاهش دست نیاز دراز کرده که دستش را خالی بازگردانده است؟ او صاحب فضل است و فضل از جانب اوست؛ و او سخاوتمند است و سخاوت از جانب اوست؛ و او بخشنده است و کرم و بزرگواری از جانب اوست.
پروردگار ما از شکر و سپاسگراری ما بینیاز است؛ منفعت حاصل از شکر به او بازنمیگردد؛ و ناسپاسی ناسپاسان ضرری متوجه او نمیکند؛ با این همه او در ترک عذاب و مجازات زودهنگام، کریم و بزرگوار است: (وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ) «و هرکس ناسپاسی کند، [به زیانِ خود ناسپاسی کرده است؛ چرا که] بیتردید، پروردگارم بینیاز کریم است». [النمل: ۴۰]
و از کمال بینیازی و کرم و بزرگواری اوست که بندگان را خلق نموده تا او را عبادت کنند؛ و رزق و روزی همهی آنها را به عهده گرفته است؛ چه مومنان و چه کافران، انسانها و جنیان: (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ (۵۶) «و جن و انس را تنها برای این آفریدهام که مرا عبادت كنند [و از بندگىِ دیگران سر باز زنند]. مَا أُرِيدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَمَا أُرِيدُ أَن يُطْعِمُونِ (۵۷) نه از آنان روزى مىخواهم، نه اینكه مرا خوراک دهند؛ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ) [زیرا] الله است که روزیرسانِ نیرومند و برقرار است». [الذاريات:۵۶-۵۸]
و از جلال و بزرگی اوست که هیچ خواسته و دعایی، هراندازه هم زیاد و بزرگ باشد، برای او بزرگ و دشوار نیست؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم در حدیث صحیحی فرمودند: «چون یکی از شما دعا نمود، نباید بگوید: بارالها، اگر خواستی مرا بیامرز؛ بلکه با قاطعیت درخواستش را مطرح کند و رغبت و اميدش را بزرگ و جدی نشان دهد که الله متعال مجبور به دادن چيزی نيست و دادن هيچ چيزی برايش دشوار نیست». [به روایت مسلم].
بلکه از کرم و بزرگواری اوست که دعا کردن به درگاهش را برترین عبادت نزد خود قرار داده است؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم در حدیث صحیحی فرمودند: «لَيْسَ شَيْءٌ أَكْرَمَ عَلَى اللهِ -سُبْحَانَه- مِنَ الدُّعَاء» «نزد الله سبحان چیزی گرامیتر از دعا نیست». [حدیث حسن. به روایت ابن ماجه].
بلکه به کرم و بزرگواری وسیع او بنگرید؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم میفرماید: «الله متعال با حیا و بخشنده است؛ چون کسی دست به سوی او دراز کند، شرم میکند از اینکه دستانش را خالی و ناامید بازگرداند». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
کرم و بزرگواری او همیشگی است؛ و تا ملاقات او ادامه دارد؛ پس چشم امید داشته باش به بزرگترین هدیهای که در روز قیامت به تو عطا میکند، اگر مومن باشی: (أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا ۚ لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ) «آنان هستند كه به راستی مؤمنند. براى آنان نزد پروردگارشان، درجاتی [والا] و آمرزش و روزىِ نیكو خواهد بود». [الأنفال: ۴]
بلکه بر آروزها میافزاید؛ در حدیث قدسی متفق علیه وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله عزوجل میفرماید: برای بندگان صالح خود نعمتهایی آماده کردهام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ بشری خطور نکرده است». و بزرگتر از همهی اینها، نگریستن به چهرهی گرامی اوست: (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ (۲۲) «آن روز، [اهل ایمان دارای] چهرههایی تازه [و شاداب] هستند. إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) به سوی پروردگارشان مینگرند». [القيامة: ۲۲-۲۳]
بارالها، ما را از آنان قرار بده ای بزرگوارترین بزرگواران.
میزان اکرام و اهانت در روز قیامت، تقواست؛ (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ) «بیتردید، بزرگوارترین شما نزد الله پرهیزگارترینِ شماست». [الحجرات: ۱۳] و کرامتی متوجه کافران نخواهد بود و بلکه آنچه در انتظارشان است، اهانت است: (وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ ۗ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ) «و بسیاری نیز هستند که [در نتیجۀ سرپیچی از عبادت، فرمانِ] عذاب بر آنان تحقق یافته است؛ و هرکس که الله او را خوار سازد، کسی گرامیاش نمیدارد. بیتردید، الله هر چه بخواهد انجام میدهد». [الحج: ۱۸] و ملاکها و معیارهای مردم در دنیا اعتباری ندارند؛ همان مواردی که الله متعال ذکر نموده است: (فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ (۱۵) «و اما انسان هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی دارد و به او نعمت بخشد، [مغرور میگردد و گمان میکند که این امر به خاطر کرامتی است که نزد الله دارد]، پس میگوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است؛ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ) و اما هنگامی که او را بیازماید و روزیاش را بر او تنگ سازد، [دلسرد شده و گمان میکند که این امر بدان سبب است که نزد الله، خوار و ذلیل است؛] پس میگوید: پروردگارم مرا خوار کرده است». [الفجر:۱۵-۱۶]
ابن جوزی میگوید: «یکی از تلبیسهای ابلیس نسبت به عوام الناس این است که: آنان مرتکب گناه میشوند و چون از آن منع شان کنی، میگویند: پروردگاری بخشنده و بزرگوار داریم و بخشش او گسترده است».
هرکس دلبستهی قرآن باشد، قرآن او را به کرامت در دو سرا بشارت داده است؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ) «این [گفتار]، قرآنى گرانقدر است». [الواقعة: ۷۷] خیر آن زیاد و علم آن بسیار است؛ حافظش را گرامی داشته و خوانندهاش را بزرگ میدارد.
کریم کسی را که در حال غرق است، نجات میدهد، مسافر را بازمیگرداند، مصیبت را برطرف میکند، مظلوم را یاری نموده و گمراه را هدایت میکند؛ فقیر را غنی نموده و بیمار را شفا میدهد؛ و اندوه اندوهگین را برطرف نموده و دوست دارد که او را با اسامی او بخوانند؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم به هنگام اندوه میفرمود: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ العَظِيمُ الحَلِيمُ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ رَبُّ العَرْشِ العَظِيمِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَرَبُّ الأَرْضِ، وَرَبُّ العَرْشِ الكَرِيمِ» «معبود بر حقی جز الله بزرگ بردبار نیست؛ معبود بر حقی جز الله پروردگار عرش بزرگ نیست؛ معبود بر حقی جز الله پروردگار آسمانها و پروردگار زمین و پروردگار عرش بزرگ نیست». [به روایت بخاری و مسلم].
و الله متعال بخشندگان و بزرگواران را دوست دارد؛ ابن رجب رحمه الله میگوید: «هرکس نسبت به بندگان خداوند سخاوت داشته باشد، الله متعال با بخشش و فضلش، سخاوت خود را شامل او میگرداند؛ و جزا از جنس عمل است».
أَغِيبُ وَذُوْ اللَّطَائِفِ لَا يَغِيبُ ... وَأَرْجُوْهُ رَجَاءً لَا يَخِيبُ ... وَأَسْأَلُهُ السَّلَامَةَ مِنْ زَمَانٍ ... بُلِيتُ بِهِ نَوَائِبُهُ تُشِيبُ ... وَأُنْزِلُ حَاجَتِي فِي كُلِّ حَالٍ ... إِلَى مَن تَطْمَئِنُّ بِهِ القُلُوْبُ ... ومَنْ لِي غَيْرَ بَابِ اللهِ بَابٌ ... وَلَا مَوْلَى سِوَاهُ وَلَا حَبِيبُ = من نیستم، اما صاحب لطف بسیار، هست؛ و من به او امیدی دارم که ناامید نمیشود. و در هر زمانی از او سلامتی میخواهم؛ توسط او مورد ابتلا و آزمایش قرار گرفتم که مصیبتهای او پیرکنندهاند. و در همه حال، حاجت خود را با کسی مطرح میکنم که آرامکنندهی قلبهاست. و برای من جز درگاه خداوند دری نیست و جز او مولا و دوستی ندارم.
كَرِيمٌ مُنْعِمٌ بَرٌّ لَطِيفٌ ... جَمِيلُ السَّتْرِ لِلدَّاعِي مُجِيبُ ... فَيَا مَلِكَ المُلُوْكِ أَقِلْ عِثَارِي ... فَإِنِّي عَنْكَ أَنْأَتْنِي الذُّنُوْبُ ... وَأَمْرَضَنِي الهَوَى لِهَوَانِ حَظِّي ... وَلَكِنْ لَيْسَ غَيْرَكَ لِي طَبِيبُ = بخشنده و نعمتدهنده و نیکوکار و لطیف است؛ به زیبایی لغزشها را میپوشاند و دعا را اجابت مینماید. پس ای پادشاه پادشاهان، لغزشهایم را اصلاح کن؛ که گناهان مرا از تو دور کرده است. و هوی و هوس مرا بیمار کرده است و سبب آن بهرهی ناچیز من است؛ اما جز تو طبیبی ندارم.
بارالها، ای کریم، با بهشت و بخشش و رضایت خود ما را گرامی دار.