بخاری در صحیح خود از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت نموده که فرمودند: «مردی سگی را دید که از تشنگی خاک میخورد؛ پس کفش خود را درآورد و با آن آب برداشت و به سگ داد تا او را سیراب نمود؛ پس الله متعال از او قدردانی نموده و وی را وارد بهشت نمود».
الله متعال در ثنا و ستایش خود میفرماید: (وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا) «و الله همواره قدردانِ داناست». [النساء: ۱۴۷] و میفرماید: (وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ) «و الله شکرگزار بردبار است». [التغابن: ۱۷]
پس پروردگار ما طاعت و فرمانبرداری اندک را قدردانی میکند؛ و به سبب آن پاداش بسیار میدهد؛ بلکه پاداش چندین برابر، بیحساب و بیشمار عطا میکند: (مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا ۖ وَمَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَىٰ إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ) «[در آن روز،] هر [مؤمنی] كه كار نیكى بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت و هرکس كار بدى بیاورد، جز مانند آن کیفر نخواهد دید؛ و به آنان ستم نخواهد شد». [انعام: ۱۶۰]
پروردگار ما از بندگانش به خاطر شکرگزاریشان قدردانی میکند؛ و به این ترتیب خیر و خوبی و فضل بیشتری را به آنان عنایت میکند؛ حال آنکه خود نعمتها را به آنان عطا نموده و در اختیارشان قرار داده است: (وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ) «و [ای مردم،] هر نعمتی که دارید، از سوی الله است». [النحل: ۵۳]
پروردگار ما، از بندهاش قدردانی میکند؛ به این صورت که در بین ملائکه و در ملا اعلی ستایش او را میگوید؛ و قدردانی را در بین بندگانش القا میکند و با فعل خود از آنان تشکر میکند: (ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ ۚ إِنَّهُ كَانَ عَبْدًا شَكُورًا) «ای فرزندانِ کسانی که آنان را با نوح [در کشتی] سوار کردیم، به راستی او بندهای شکرگزار بود». [الإسراء: ۳]
پروردگار ما بسیاری از لغزشها را میبخشد و اعمال صالح اندک را میپذیرد و در عوض، ثواب و پاداش عنایت میکند؛ (إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ) «به راستی که پروردگارمان آمرزندۀ سپاسگزار است». [فاطر: ۳۴]
پروردگا ما نعمتهای فراوان میدهد و با شکر اندک راضی میشود.
در صحیح مسلم از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «الله متعال از بندهای که خوراکی میخورد و به سبب آن او را ستایش میکند یا نوشیدنی مینوشد و به سبب آن حمد و ستایش او را میگوید، راضی میشود».
و در سنن ابوداود روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هرکس به هنگام صبح بگوید: اللَّهُمَّ! مَا أَصْبَحَ بِي مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْكَ وَحْدَكَ، لَا شَرِيكَ لَكَ، فَلَكَ الحَمْدُ، وَلَكَ الشُّكْرُ (بارالها، هر نعمتی که دارم تنها از جانب توست، هیچ شریکی نداری و حمد و ستایش و شکرگزاری برای توست) شکر یک روزش را ادا نموده است؛ و هرکس مانند آن را به هنگام شب بگوید، شکر یک شبش را ادا نموده است». [حديث حسن].
این از کمال قدردانی الله متعال است که به بنده میبخشد و به او توفیق شکرگزاری نعمتش را میدهد؛ خود میبخشد و خود او را ستایش میکند؛ پس هم سبب و هم مسبب از جانب اوست؛ الله متعال میفرماید: (إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا) «[و به آنها گفته میشود:] این [نعمتها،] پاداش شماست و [بدانید که] از سعی و کوشش شما قدردانی شده است». [الإنسان: ۲۲]
پاک و منزه است خداوندی که با توفیق سعی و تلاش بر ما منت میگذارد و سپس در برابر آن از ما قدردانی میکند. آیا این نهایت فضل و احسان نیست؟ پس حمد و شکر برای اوست.
وَهُوَ الشَّكُوْرُ فَلَنْ يُضَيِّعَ سَعْيَهُم ... لَكِنْ يُضَاعِفُهُ بِلَا حُسْبَانِ = او قدردان است و هرگز سعی و تلاش آنان را ضایع نمیگرداند؛ بلکه پاداش را چندین برابر بیشمار عطا میکند.
وقتی پیامبر خدا سلیمان علیه السلام - چون او را از ذکر و یاد خداوند به خود مشغول کرده بود - به سبب خشمش از اسب، او را پی نمود و به این ترتیب خواست تا بار دیگر غافل نشود؛ در عوض، باد در اختیار او گذاشته شد.
و چون تنگی زندان به یوسف صدیق علیه السلام تحمیل شد، از وی قدردانی شد و تمکین در زمین به او عطا شد: (وَكَذَٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَاءُ ۚ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَن نَّشَاءُ ۖ وَلَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ) «و این گونه به یوسف در سرزمین [مصر] منزلت [و قدرت] دادیم [آنچنان] كه [میتوانست به هر جا برود و] در هر جایی از آن که مىخواست، اقامت مىگزید. ما رحمت خود را به هرکس که بخواهیم میرسانیم و پاداش نیکوکاران را تباه نمیکنیم». [يوسف: ۵۶]
و چون دشمنان پیامبران علیهم السلام به خاطر دعوتشان به سوی الله، آبرویشان را هدف گرفتند و به آنان بد و بیراه گفتند، در عوض، الله متعال درود خود و فرشتگانش بر آنان را به آنها عنایت نمود؛ و بهترین ثنا و ستایش را در آسمانها و در بین مخلوقاتش به آنان عنایت نمود و ﴿أَخۡلَصۡنَٰهُم بِخَالِصَةٖ ذِكۡرَى ٱلدَّارِ﴾ [ص: ۴۶] «آنان را با خصلتی [ممتاز] ویژه ساختیم که [همانا] یاد آخرت بود».
و زمانی که صحابه رضی الله عنهم سرزمین خود را ترک نمودند و برای کسب رضایت خداوند از آن خارج شدند، خداوند متعال عوضی به آنان داد و آن، رضایتش بود؛ و دنیا را به ملکیت آنان درآورد و به روی آنان گشود.
الله متعال شکور است؛ بنده را با کمترین میزان خیری از آتش دوزخ خارج میکند؛ و به همین اندازه هم از اعمال او را ضایع نمیکند؛ در حدیث متفق علیه وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «باری مردی در راهی پیاده میرفت که شاخهی خاری بر مسیر یافت، پس آن را به کناری انداخت پس الله متعال از او قدردانی نموده و او را بخشید».
حال بگویید وضعیت کسی که موانع معنوی را از سر راه مردم بردارد، چگونه خواهد بود؟ وضعیت کسی که امور مردم را تسهیل میکند و گره از کارشان میگشاید و غم و اندوهشان را برطرف میکند و به آنان در تامین نیازهایشان و برآورده کردن حاجاتشان کمک میکند و سرور و شادی را برای آنان به ارمغان میآورد، چگونه خواهد بود؟ حال آنکه همهی اینها از جانب خداوند است و اوست که در دنیا و آخرت توفیق میدهد.
از آنجا که الله متعال حقیقتا شکور است، محبوبترین مردم نزد او کسی است که موصوف به صفت شکر است؛ چنانکه منفورترین مردم نزد او کسانی هستند که از این صفت برخوردار نیستند و موصوف به ضد آن میباشند.
امام ابن قیم رحمه الله میگوید: «نعمتها آزمایش و امتحاناتی از جانب الله متعال هستند که با آنها شکر شکرگزاران و ناسپاسی ناسپاسان آشکار میشود».
۱- شکر زبانی که ثنا و ستایش منعم به سبب نعمتهاست.
۲- شکرگزاری با همهی اعضا و جوارح با به کار گرفتن آنها در اطاعت و فرمانبرداری از الله متعال.
و این روش پیامبران و صالحان است.
بخاری روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم شب را چنان به نماز سپری میکرد که پاهایش متورم میشد؛ پس ام المومنین عایشه رضی الله عنها گفت: چرا چنین میکنید وقتی الله متعال گناهان گذشته و آیندهی شما را بخشیده است؟ پس رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «آیا بندهای شکرگزار نباشم؟».
و الله متعال خاندان داود را به خاطر شکرگزاریشان مدح و ستایش نموده و میفرماید: (اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا) «ای آل داود، سپاس [نعمتهای مرا] به جای آوردید». [سبأ: ۱۳]
از آنجایی که اندکی از بندگان الله هستند که عبادت شکرگزاری را به جای میآورند، الله متعال بر بنده واجب نموده که برای شکرگزاری و قبولیت از او یاری بجوید.
این پیامبر صلی الله علیه وسلم است که معاذ را سفارش میکند تا پس از هر نماز این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ أَعِنِّي عَلَى ذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ وَحُسْنِ عِبَادَتِكَ!» «بارالها، مرا بر ذکر و یادت و شکرگزاریات و عبادت نیکویت یاری بفرما». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
و در حدیث دیگری میفرماید: «رَبِّ اجْعَلْنِي لَكَ شَكَّارًا، لَكَ ذَكَّارًا» «پرودگارا، مرا بندهی بسیار شکرگزار و ذاکر خود بگردان» [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
و در این ضمانتی که پروردگار جهانیان برایتان قرار داده، تامل کنید؛ اینکه اگر شکرگزار باشید، الله متعال میفرماید: (مَّا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ ۚ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا) «اگر شکر کنید و ایمان آورید، الله چه نیازی به مجازات شما دارد؟ و الله همواره قدردانِ داناست». [النساء: ۱۴۷]
و شکرگزاری به سود بنده است؛ الله متعال میفرماید: (وَمَن يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ) «و هرکس شکر گزارد، تنها به سود خویش شکر گزارده است؛ و هرکس ناسپاسی کند، [بداند که] بیتردید، الله بینیازِ ستوده است». [لقمان:۱۲] و هرکس بیش از این میخواهد، باید شکرگزاری کند: (وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ) «و [یاد کنید از] هنگامی که پروردگارتان اعلام کرد: اگر شکر گزارید، یقیناً [نعمتم را] بر شما میافزایم». [إبراهيم: ۷] چقدر الله متعال مهربان است!
و از این پرهیز کنید که در نعمتها و بخششهای خداوندی خود را با دیگران مقایسه کنید که ثمرهی آن اندوه و تیره و تار شدن زندگی است؛ و به این آیه عمل کنید که میفرماید: (فَخُذْ مَا آتَيْتُكَ وَكُن مِّنَ الشَّاكِرِينَ) «آنچه به تو میبخشم بگیر و سپاسگزار باش». [الأعراف: ۱۴۴]
از مصادیق شکرگزاری از الله متعال، تشکر از کسی است که الله متعال نعمت را به وسیلهی او عنایت کرده است که در راس آنها پدر و مادر هستند؛ (أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ) «شُکرِ من و پدر و مادرت را به جای آور [که] بازگشت [همه] به سوی من است». [لقمان: ۱۴]
در مسند امام احمد روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هرکس از مردم تشکر و قدردانی نکند، شکر خداوند را به جای نمیآورد». [حديث صحيح].
تَبَارَكَ مَنْ شُكْرُ الوَرَى عَنْهُ يَقْصُـرُ = مبارک است کسی که شکرگزاری مردم از او ناقص است؛
لِكَوْنِ أَيَادِي جُوْدِهِ لَيْسَ تُحْصَـرُ = چون سخاوت او در شمار نمیآید.
وَشَاكِرُهَا يَحْتَاجُ شُكْرًا لِشُكْرِهَا = و شکرگزار او، برای همین شکرش هم نیازمند شکری دیگر است
كَذَلِكَ شُكْرُ الشُّكْرِ يَحْتَاجُ يُشْكَرُ = و همچنین شکر شکرگزاری، نیازمند شکر دیگری است.
فَفِي كُلِّ شُكْرٍ نِعْمَةٌ بَعْدَ نِعْمَةٍ = و در هر شکری نعمتی در پی نعمت است؛
بِغَيْرِ تَنَاءٍ دُوْنَهَا الشُّكْرُ يَصْغُرُ = بیآنکه وقفهای در میان باشد و هر شکر در برابر شکر بعدی کوچک مینماید.
فَمَنْ رَامَ يَقْضِيِ حَقَّ وَاجِبِ شُكْرِهَا = پس هرکس بخواهد حق شکرگزاری را به جا آورد، ضمن شکرگزاری
تَحَمَّلَ ضِمْنَ الشُّكْرِ مَا هُوَ أَكْبَرُ = سختیهای بزرگتر از آن را هم تحمل میکند.
بارالها، ما را از شاکران قرار بده ای پروردگار جهانیان.