۶۰
در صحیح بخاری روایت است که باری رسول الله صلی الله علیه وسلم به همراه اصحابش نماز خواند و چون سر از رکوع بلند نمود، فرمود: «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ!»: «الله صدای کسی را شنید که حمد و ستایش او را گفت». مردی در پشت سر ایشان گفت: «ربنا ولك الحمد؛ حمدًا كثيرًا طيبًا مباركًا فيه»: «پروردگار ما، حمد و ستایش برای توست؛ حمد و ستایشی بسیار نیکو و مبارک». وقتی رسول خدا صلی الله علیه وسلم از نماز فارغ شد، فرمود: «چه کسی آن کلمات را گفت؟». آن شخص گفت: من؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «سی و چند فرشته را دیدم که برای اینکه چه کسی ابتدا آن را بنویسید، از هم سبقت میگرفتند». چگونه برای نوشتن آن از هم پیشی نگیرند حال آنکه الله متعال حمد و ستایش را دوست دارد؟!
لَكَ الحَمْدُ حَمْدًا نَسْتَلِذُ بِهِ ذِكْرًا = حمد و ستایش برای توست؛ ستایشی که از ذکر آن لذت میبریم؛
وَإِنْ كُنْتُ لَا أُحْصِي ثَنَاءً وَلَا شُكْرًا = هرچند نمیتوانم ستایش و شکر تو را چنانکه باید به جا بیاورم.
الله متعال به این صورت ذات بلندمرتبهاش را ثنا و ستایش میگوید: (وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ) «و او تعالی كارساز و ستوده است». [الشورى: ۲۸]
پس پروردگار ما در ذات و اسما و صفات و افعالش محمود و ستوده است؛ بهترین اسامی را دارد و کاملترین صفات و زیباترین افعال را.
پروردگار ما به سبب شریعتش محمود است؛ چراکه شرع او، کاملترین شرایع است با بیشترین منافع برای همهی مخلوقات.
و پروردگار ما به سبب یگانگیاش و برتر بودن از شریک و نظیر و دوست داشتن از سر ذلت و خواری، محمود است. الله متعال میفرماید: (وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ ۖ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا) «و بگو: ستایش مخصوص الله است که فرزندی [برای خویش] برنگزیده است و در فرمانروایی، هیچ شریکی ندارد و هرگز خوار و ناتوان نمیگردد که [نیاز به دوست و] کارساز داشته باشد؛ و او را بزرگ بدار؛ بزرگداشتی شایسته». [الإسراء: ۱۱۱]
پروردگار ما با هر زبانی و در همه حال ستایش میشود؛ چنانکه همهی مخلوقات حمد و ستایش او را میگویند؛ همهی جمادات و مخلوقات ناطق در همهی اوقات، به سبب نعمتهای بیکرانش و کمال و جلالش حمد و ستایش او را میگویند؛ الله متعال میفرماید: (تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ ۚ وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰكِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ ۗ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا) «آسمانهای هفتگانه و زمین و هرکس در آنهاست او را به پاکی میستایند؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه او را به پاکی یاد میکند؛ ولی شما تسبیح آنان را درنمییابید. بیتردید، او همواره بردبار [و] آمرزنده است». [الإسراء: ۴۴]
پروردگار ما مستحق حمد و ستایش است؛ با همهی صیغهها و صورتها؛ و اگر هم حمد و ستایش او را نگویند، باز هم استحقاق حمد و ستایش را دارد، به سبب فضل و سخاوت و بخشش و رحمتش.
و فقط اوست که در همه حال ستوده است.
الله متعال حمد و ستایش را به خود اختصاص داده است و از اینکه کسی خود را مدح کند، نهی کرده است؛ چنانکه میفرماید: (فَلَا تُزَكُّوا أَنفُسَكُمْ) «پس خودستایى نكنید». [النجم: ۳۲]
پروردگار ما، حمد و ستایش خود میگوید تا او را چنانکه معرفی میکند، بشناسیم؛ و او را حمد و ستایش کنیم و با این حمد و ستایش به او برسیم و به او روی آورده و امید مغفرت و بخشش او را داشته باشیم و همچنین چشم امید به بهشت او داشته باشیم.
این چه بزرگواری و کرمی است؟! به شما توفیق انجام کارهای نیک میدهد و شما را به خاطر انجام آنها ستایش میکند؟! (وَنُودُوا أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ) «[آنگاه] به آنان نِدا داده میشود که: این بهشت، به پاداش آنچه میکردید به شما رسیده است». [الأعراف: ۴۳] پس چون پروردگارت بخواهد فضل خود را بر تو آشکار نماید، فضیلت را خلق نموده و آن را به تو نسبت میدهد؛ به تو مال میدهد و تو از همین مال میبخشی و سپس تو را به سبب انفاقت ستایش میکند، در صورتی که مال از خودش بوده است.
از نمودهای لطف پروردگار نسبت به ما این است که حمد و ستایش خود را متنوع نموده است؛ تا بنده بداند چگونه الله متعال را حمد و ستایش کند؛ چنانکه میفرماید: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ). «تمام ستایشها [و سپاسها] از آنِ الله ـ پروردگار جهانیان ـ است». و میفرماید: (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ) «ستایش الله را كه آسمانها و زمین را آفرید و تاریکیها و روشنایى را پدید آورد». [انعام: ۱]
بزرگترین صفت در مومنان این است که در همه حال حمد و ستایش الله متعال را میگویند؛ در سختی و آسانی؛ چون میدانند که فعل خداوند برای آنان، سراسر حکمت و خیر است.
در روایت صحیحی وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «چون فرزند بنده بمیرد، الله متعال به فرشتگانش میفرماید: جان فرزند بندهام را گرفتید؟ پس آنان میگویند: بله؛
خداوند متعال میفرماید: جان ثمرهی قلبش را گرفتید؟ میگویند: بله؛
الله متعال میفرماید: بندهام چه گفت؟ میگویند: حمد و ستایش تو را گفت و انا لله وانا الیه راجعون؛
پس الله متعال میفرماید: برای بندهام خانهای در بهشت بنا کنید و آن را خانهی حمد بنامید». [به روایت ترمذی].
از این رو، یکی از بهترین ذکرها، «الحمدلله» است؛ الله متعال میفرماید: (وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ) «و پیش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن، پروردگارت را به پاکی ستایش كن [و نماز بگزار]». [ق: ۳۹]
در روایت صحیحی وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هرکس در روز صد بار سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ بگوید، گناهانش پاک میشوند، هرچند به اندازهی کف روی دریا باشند». [به روایت بخاری و مسلم].
و هنگامی که از رسول خدا صلی الله علیه وسلم سوال شد که برترین سخن کدام است؟ فرمود:
«آنچه الله متعال برای فرشتگانش یا بندگانش برگزیده است: سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ». [به روایت مسلم]. حمد و ستایش خداوند با زبان و قلب و اعضاست.
طبرانی در «المعجم الکبیر» از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت نموده که فرمودند: «برترین بندگان الله در روز قیامت کسانی هستند که زیاد حمد و ستایش الله متعال را میگویند». [صحیح].
لَكَ الحَمْدُ حَمْدًا طَيِّبًا يَمْلَأُ السَّمَا = حمد و ستایش پاک برای توست، حمد و ستایشی که آسمان
وَأَقْطَارَهَا وَالأَرْضَ وَالبَرَّ وَالبَحْرَا = و نواحی آن را و زمین و خشکی و دریا را پر میکند
لَكَ الحَمْدُ حَمْدًا سَرْمَدِيًّا مُبَارَكًا = حمد و ستایش سرمدی و مبارک برای توست؛
يَقِلُّ مِدَادُ البَحْرِ عَنْ كُنْهِهِ حَصْرَا = حمد و ستایشی که دریایی از جوهر هم از نوشتن کنه آن ناتوان است.
لَكَ الحَمْدُ يَا ذَا الكِبْرِيَاءِ وَمَنْ يَكُنْ = حمد و ستایش برای توست ای صاحب کبریا
بِحَمْدِكَ ذَا شُكْرٍ فَقَدْ أَحْرَزَ الشُّكْرَا = و هرکس با حمد و ستایش تو درصدد شکرگزاری از تو باشد، شکرت را به جای آورده است.
بارالها، حمد و ستایش برای توست چنانکه شایستهی جلال وجه تو و پادشاهی و فرمانروایی بزرگ توست.
۶۱ - ۶۲