۵۶
ای بندهی نیازمند، در درگاه مولای بخشندهات را رها نکن و به مولایی چنین با عزت و دانا افتخار کن و با طاعت و فرمانبرداری از او به او متوسل شو که او نیکوکار مهربان است.
در این صورت با نعمتهایش فضل خود را شامل حالت میگرداند؛ اگر از او اطاعت کنی تو را گرامی میدارد و فضل خود را به تو عنایت میکند و اگر گذشتهی خوبی نداشتی، به تو رحم نموده و مهلت میدهد؛ و اگر توبه کنی و بازگردی، شکرگزاری میکند؛ و اگر نافرمانی و بدی کنی، میپوشاند و پنهان میکند.
بهراستی کسی که طعم بندگی و محبت الهی را چشیده، چگونه میتواند برای نزدیک شدن به او صبر کند؟ یا چگونه کسی که لذت خاکساری در پیشگاه او را تجربه نموده، خود را برای او فارغ نمیکند؟
إِذَا كَانَ حُبُّ الهَائِمِينَ مِنَ الوَرَى = اگر محبت افراد حیران و سرگردان متوجه
بِلَيْلَى وَسَلْمَى يَسْلُبُ اللُّبَّ وَالعَقْلَا = لیلی و سلمی است که عقل را از آنها میگیرد.
فَمَاذَا عَسَى أَنْ يَصْنَعَ الهَائِمُ الَّذِي = در این صورت حیران و سرگردانی چه کند
سَرَى قَلْبُهُ شَوْقًا إِلَى المَلإِ الأَعْلَى = که قلبش را شوق ملا اعلی فراگرفته است.
راست گفت آنکه گفت: «به الله سوگند، چقدر مسیر برای کسی وحشتناک است که خداوند مراقب او نیست و چقدر گمراهکننده است برای کسی که خداوند راهنمای او نیست».
پاک و منزه است خداوند نیکوکار مهربان؛ کسی که نیکی و نیکوکاری و خیر او اهل آسمانها و زمین را در همهی لحظات فراگرفته است؛ نیکوکاریهایی آشکار و نهان.
الله متعال میفرماید: (وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً) «و نعمتهای آشکار و پنهان خویش را بر شما تمام کرد». [لقمان: ۲۰] و الله متعال ستایش ذات والایش را نموده و میفرماید: (إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ) «بیتردید، او نیکوکار مهربان است». [الطور: ۲۸]
بنابراین پروردگار ما نسبت به بندگانش مهربان است، حال و احوال و امور دین و دنیای آنان را سامان میبخشد.
و از کمال نیکوکاری او این است که به نیکوکار چندین برابر ثواب و پاداش میدهد و به بدکار با گذشت و چشمپوشی نیکی میکند.
پروردگار ما نسبت به بندگانش نیکوکار لطیف است؛ برای آنان آسانی میخواهد و نه سختی.
او به دوستانش نیکی میکند؛ چنانکه ولایت و دوستی خود را به آنان اختصاص میدهد و آنان را برای عبادتش برمیگزیند و همهی انواع شر و بدی را از آنان دور میگرداند.
و وسعت نیکوکاری او در آنچه برای اولیا و دوستانش در سرای جاودانش تدارک دیده، هویداست: (إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ ۖ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ) «ما در زندگی دنیا، همواره او را [عبادت میکردیم و به ربوبیت] میخواندیم. بیتردید، او نیکوکار مهربان است». [الطور: ۲۸]
وَالبِرُّ فِي أَوْصَافِهِ سُبْحَانَهُ = البر در میان اوصاف او عبارت است از
هُوَ كَثْرَةُ الخَيْرَاتِ وَالإِحْسَانِ = خیر و خوبی و نیکی فراوان
صَدَرَتْ عَنِ البِرِّ الَّذِي هُوَ وَصْفُهُ = و این همه از نیکوکاری او صادر میشود که وصف اوست
فَالبِرُّ حِينَئِذٍ لَهُ نَوْعَانِ = بنابراین نیکوکاری دو نوع است.
وَصْفٌ وَفِعْلٌ، فَهُوَ بَرٌّ مُحْسِنٌ = نیکوکاری که وصف و فعل است؛
مُوْلِي الجَمِيلِ وَدَائِمُ الإِحْسَانِ = پس او نیکوکار بخشنده است، مولای زیبای من که نیکی او همیشگی است.
پس الله متعال نسبت به بندگانش نیکوکار است و مهربان؛ به آنان نیکی میکند و با خیر و خوبی و بخشش و فضل و شکر و اجابتش آنان را دربرمیگیرد: (وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً) «و [بخششِ] نعمتهای آشکار و پنهان خویش را بر شما تمام کرد؟». [لقمان: ۲۰]
فرشتگان حامل عرش و کسانی که پیرامون آن هستند، برای تو طلب مغفرت و آمرزش میکنند؛
و فرشتگانی که بر تو گمارده شدهاند، شما را حفاظت میکنند؛ و فرشتگانی که عهدهدار مسئولیت باران و گیاهان شدند، برای رزق و روزی تو تلاش نموده و در این راستا عمل میکنند.
افلاک مسخر و فرمانبردار و در گردش جهت مصالح توست؛ و خورشید و ماه و ستارگان برای تعیین اوقات تو مسخر و در جریان هستند.
و عالم پایین با تمام وسعت آن مسخر تو هستند؛ زمین و کوه و دریاها و درختان و میوهها و گیاهان و چارپایان... همه برای تو هستند؛ (وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) «آنچه را در آسمانها و زمین است، از [رحمت] خویش در خدمت شما گماشت؛ كه در این [امر،] نشانههایی [از لطف و قدرت الهی] برای اندیشمندان است». [الجاثية: ۱۳]
از مصادیق نیکوکاری الله متعال این است که راه رسیدن به خود را برای ما آسان نموده است؛ چنانکه شریعتش را بر ما آسان نموده و سختی و حرج را از آن دور نموده و ما را به چیزی که توانش را نداریم، مکلف نکرده است؛ (وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ) «و هیچ سختی [و تنگنایی] در دین برایتان قرار نداد». [الحج: ۷۸] (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا) «الله به هیچ کس جز به اندازۀ توانش تکلیف نمیکند». [بقره: ۲۸۶]، (وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ) «به راستی که قرآن را براى پند گرفتن آسان ساختیم؛ آیا پندپذیرى هست؟». [القمر: ۱۷]
و از مصادیق نیکی الله متعال در حق ما این است که اندک را هم از ما میپذیرد و پاداش بسیاری در برابر آن عنایت میکند؛ و از گناهان و بدیهای زیادی گذشت میکند؛ و در این مورد همین حدیث بزرگ کفایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه وسلم در آن میفرماید: «الله متعال نیکیها و بدیها را نوشته است؛ سپس آنها را بیان نموده است؛
پس هرکس تصمیم به کار نیکی بگیرد و آن را انجام ندهد، الله متعال یک نیکی کامل برای او مینویسد؛ و اگر تصمیم به انجام آن بگیرد و آن را انجام دهد، الله عزوجل ده تا هفتصد تا چندین برابر بیشتر نیکی نزد خود برای او مینویسد؛
و اگر تصمیم به کار بدی بگیرد و آن را انجام ندهد، الله متعال آن را برای او یک نیکی کامل مینویسد؛ و اگر تصمیم انجام آن بگیرد و آن را انجام دهد، الله متعال آن را تنها یک بدی مینویسد». [به روایت بخاری و مسلم].
و از مصادیق نیکی خداوند در حق ما این است که از توبهی بندهاش خوشحال میشود؛ و چون ما گناه کنیم، ما را رسوا نمیکند؛ بلکه درهای توبه را به روی ما باز میکند: (قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) «[ای پیامبر،] به بندگانم که [در ارتکاب به شرک و گناه] زیادهروی کردهاند، بگو: از رحمت الهی مأیوس نباشید؛ چرا که [اگر توبه کنید،] الله همهی گناهانتان را میبخشد. به راستی که او تعالی بسیار آمرزنده و مهربان است». [الزمر: ۵۳]
و از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمودند: «الله تبارک وتعالی میفرماید: ای فرزند آدم، تا وقتی که مرا بخوانی و به من اميدوار باشی، همهی گناهانی را که از تو صادر شده است، میبخشم و [به گناهانت] اهميت نمیدهم.
ای آدمیزاد! اگر گناهانت [به اندازهای بزرگ و زياد باشد که] به ابرهای آسمان برسد و سپس از من آمرزش بخواهی، تو را میبخشم و [به گناهانت] توجه نمیکنم.
ای فرزند آدم! اگر درحالی به سوی من بيايی و با من ملاقات کنی که به پُریِ زمين گناه کردهای، ولی هيچ چيز و هيچ کس را شريکم نساخته باشی، من با همين اندازه مغفرت به نزدت خواهم آمد». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
لَكَ الحَمْدُ حَمْدًا نَسْتَلِذُ بِهِ ذِكْرًا ... وَإِنْ كُنْتُ لَا أُحْصِي ثَناَءً وَلَا شُكْرَا ... لَكَ الحَمْدُ حَمْدًا طَيِّبًا يَمْلُأُ السَّمَا ... وَأَقْطَارَهَا وَالأَرْضَ وَالبَرَّ وَالبَحَرَا = حمد و ستایش برای توست؛ ستایشی که از ذکر آن لذت میبریم؛ هرچند نمیتوانم ستایش و شکر تو را چنانکه باید به جا بیاورم. حمد و ستایش برای توست، ستایشی نیکو که آسمان و نواحی آن و زمین و خشکی و دریا را پر میکند.
إِلَهِي تَغَمَّدْنِي بِرَحْمَتِكَ الَّتِي ... وَسِعْتَ وَأَوْسَعْتَ البَرَايَا بِهَا بِرَّا = الهی، با رحمت خود مرا دربرگیر که همهی مخلوقات را فراگرفته است.
پروردگار ما نیکوکار است، نیکوکاری را دوست دارد؛ و دوست دارد که بندگانش آراسته به آن باشند.
و جامعترین آیات این آیه است: (لَّيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا ۖ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ ۗ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ) «نیکی [فقط] این نیست که [برای نماز] روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید؛ بلکه نيكى آن است كه كسى به الله و روز قیامت و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آورد و مال [خود] را ـ با وجود دوست داشتنشـ به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و در راهماندگان و درخواستکنندگان (گدایان) و در [راه آزادیِ] بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات بپردازد؛ و [نیز] کسانی که چون عهد میبندند به پیمانشان وفا میکنند و [کسانی که] در فقر و سختی و زیان و بیماری و به هنگام [شدت گرفتنِ] نبرد، [پایداری و] شکیبایی میکنند؛ آنان [که به این ویژگیها آراستهاند] کسانی هستند که راست گفتند و همانان پرهیزگارانند». [بقره: ۱۷۷]
و بنده به نیکی الله متعال در آخرت دست نمییابد مگر با پیروی از آنچه به نیکی و رضایت خداوندی میانجامد؛ الله متعال میفرماید: (لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ۚ وَمَا تُنفِقُوا مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ) «[ای مؤمنان،] هرگز به [منزلت و ثواب] نیکوکاری دست نمییابید مگر آنکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید؛ و بیتردید، الله به آنچه انفاق میکنید داناست». [آل عمران: ۹۲]
رازی رحمه الله میگوید: «هرکس درهای خیر و آرامش را به سوی بندگان الله باز کند، الله متعال خیر و خوبیهای دنیا و آخرت را بهروی او میگشاید».
بارالها، بر ما منت بگذار و ما را از عذاب آتش نجات بده که تو نیکوکار مهربانی.