۵۵
وَلَـمَّا جَلَسْنَا مَجْلِسًا طَلَّهُ النَّدَى = چون در مجلسی در باغ و
جَمِيلًا وَبُسْتَانًا مِنَ الرَّوْضِ نَادِيًا = بستانی سبز و خرم و زیبا و با طراوت نشستیم
أَثَارَ لَنَا طِيبُ المكَانِ وَحُسْنُهُ = پاکی و زیبایی مکان آرزویی را برای ما برانگیخت،
مُنَىً فَتَمَنَّينَا فَكُنْتَ الأَمَانِيَا = پس تمنایش کردیم و تو همان آرزو بودی.
پروردگار ما ودود است؛ محبوب مطیعان و پناه پناهندگان و امان آنان که ترس وجودشان را گرفته است.
دوستدار توبهکنندگان و پاکیزگان است؛ سخاوتمندترین سخاوتمندان است و گرامیترین گرامیان.
سخیترین بخشایندگان است، مهربانترین مهربانان است و گرامیترین کسانی است که قصدشان میشود و پناه در سختیهاست و مونس در وحشت و یار و یاور در بییاوری.
سخن ما از اسم الله «الودود» است.
الله متعال میفرماید: (إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ) «بیتردید، پروردگارم مهربان [و] دوستدار [توبهکنندگان] است». [هود: ۹۰] و میفرماید: (وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ (۱۴) «و همو آمرزنده [و] دوستدار [مؤمنان] است. ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ) [الله] صاحبعرش [و] بلندمرتبه [و شکوهمند] است». [البروج: ۱۴-۱۵]
«ود» به معنای محبت است.
پس پروردگار ما اولیایش که او و صفات زیبایش را میشناسند، دوست دارد و به آنان محبت میکند.
و این محبت ویژهی اولیا و متقیان است؛ و به این ترتیب آنها را متوجه اسباب محبت او میکند و قلبهای آنان را جذب محبتش مینماید؛ و برای آنان اسامی نیکویش و صفات بزرگ و زیبایش را ذکر میکند؛ و اینگونه قلبهای سلیم، راست و مستقیم را متوجه خود میگرداند.
وَكَانَ فُؤَادِي خَالِيًا قَبْلَ حُبِّكُمُ = قلب من پیش از محبت شما، خالی بوده است؛
وَكَانَ بِذِكْرِ الخَلْقِ يَلْهُوْ وَيَمْرَحُ = و به ذکر و یاد مردم خوشحال و خرسند میشد.
فَلَمَّا دَعَا قَلْبِي هَوَاكَ أَجَابَهُ = اما زمانی که قلبم هوای تو کرد، آن را اجابت نمود؛
فَلَسْتُ أَرَاهُ عَنْ فِنَائِكَ يَبْرَحُ = پس فکر نمیکنم که از فنا شدن در تو دل بکند.
پروردگار ما ودود است و به مخلوقات نافرمان خویش محبت میکند و محبت خود را شامل کسانی از آنان میگرداند که توبه میکنند. و به این ترتیب اسبابی را به آنان معرفی میکند که میتوانند به وسیلهی آنها به مغفرت و آمرزش او دست یابند؛ و راههایی را به آنان نشان میدهد که به بخشش او میانجامند و نشانههایی را به آنان مینماید که بیانگر وسعت رحمت او هستند.
الله متعال میفرماید: (قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) «[ای پیامبر،] به بندگانم که [در ارتکاب به شرک و گناه] زیادهروی کردهاند، بگو: از رحمت الهی مأیوس نباشید؛ چرا که [اگر توبه کنید،] الله همهی گناهانتان را میبخشد. به راستی که او تعالی بسیار آمرزنده و مهربان است». [الزمر:۵۳]، و میفرماید: (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ) «و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است». [الأعراف: ۱۵۶]
پروردگار ما با نعمتهای فراوان و بسیار و آشکار و باطنی خود به بندگانش محبت میکند؛ و او کسی است که آنان را ایجاد نمود و به آنان امکان بقا داد و ایشان را زنده نمود و سر و سامان بخشید؛ و امور را برای آنان کامل نمود و آنان را به ایمان و اسلام هدایت کرد که بزرگترین نعمت است.
وَهُوَ الوَدُوْدُ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّهُ ... أَحْبَابُهُ وَالفَضْلُ لِلمَنَّانِ ... وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ المَحَبَّةَ فِي قُلُوْ ... بِهِمُ وَجَازَاهُمْ بِحُبٍّ ثَانِ = او ودود است، آنان را دوست دارد و محبوبانش او را دوست دارند؛ و فضل از آن خداوند منان است. و او کسی است که محبت را در قلبهایشان نهاده است و به محبت دومی پاداششان داده است.
هَذَا هُوَ الإِحْسَانُ حَقًّا لَا مُعَا ... وَضَةً وَلَا لِتوَقُّعِ الشُّكْرَانِ = این همان احسان حقیقی است که بخاطر دریافت عوض یا توقع شکر و سپاس نمیباشد.
چون معنای اسم ودود برای بندهای روشن شود، قلب او وابسته به پروردگارش میشود؛ و به این ترتیب قلب او را محبت و شوق و لذتی در برمیگیرد که شیرینتر و نیکوتر از آن نیست.
و آن بزرگترین عبادتی است که بندگان انجام میدهند و به وسیلهی آن به او تقرب میجویند: (يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ) «آنان را دوست دارد و آنها [نیز] او تعالی را دوست دارند». [المائدة: ۵۴]
و صفای حال بر حسب صفای معرفت نسبت به اسامی خداوند و صفات اوست.
بندهی مومن میداند که این حال حاصل تلاش بنده و توان او نبوده است؛ بلکه الله متعال ودود است؛ کسی که بندهاش را دوست دارد و محبت را در قلب او قرار میدهد؛ و چون بنده با توفیق خداوندی او را دوست داشته باشد، با محبت دیگری به او پاداش میدهد؛ و این احسان محض است؛ چون سبب و مسبب از جانب اوست.
و چون بنده پروردگارش را بطور حقیقی دوست داشته باشد، ثمرهی آن اخلاص در بندگی برای اوست؛ و مستلزم آن دوست داشتن کسانی و چیزهایی است که الله متعال دوستشان دارد و نیز دشمنی با کسانی و نفرت از چیزهایی است که خشم الله متعال متوجه آنهاست؛ و این همان حقیقت ولاء و براء است: (لَّا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ ۖ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ۚ أُولَٰئِكَ حِزْبُ اللَّهِ ۚ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) «[ای پیامبر،] هیچ قومی را نمییابی که به الله و روز قیامت ایمان داشته باشند [و در عین حال،] با کسانی که با الله و رسولش [دشمنی و] مخالفت میورزند، دوستی کنند؛ اگر چه پدرانشان یا فرزندانشان یا برادرانشان یا خویشاوندانشان باشند. آنها کسانی هستند که [الله] ایمان را در [صفحهی] دلهایشان نوشته است و به روحی از جانب خود، آنها را تقویت [و تأیید] نموده است؛ و آنها را به باغهایی [از بهشت] وارد میکند که از زیر [درختان] آن جویبارها جاری است؛ جاودانه در آن میمانند. الله از آنها راضی است و آنها [نیز] از الله راضیَند. آنها حزبِ الله هستند. آگاه باشید! بیتردید، حزبِ الله رستگارند». [المجادلة: ۲۲]
مومن صادق الله متعال را در عمل دوست دارد؛ با انجام اعمالی که مقتضی دوست داشتن الله متعال هستند؛ با اقوال و افعالی که بزرگترین آنها اطاعت از الله و رسولش است؛ الله متعال میفرماید: (قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ) «[ای پیامبر،] بگو: اگر الله را دوست دارید، از من پیروی کنید تا الله شما را دوست بدارد». [آل عمران: ۳۱]
و همواره بنده در حال انجام کارهایی است که الله متعال دوست دارد و در مسیر خواستههای مولایش با شتاب حرکت میکند تا اینکه به محبت خداوند دست مییابد و نزدیکی به او را حاصل میکند: «چون الله متعال بنده را دوست داشته باشد، جبرئیل را ندا میدهد: الله فلانی را دوست دارد، پس او را دوست بدار؛ و به این ترتیب جبرئیل او را دوست میدارد؛ و پس از آن جبرئیل در میان اهل آسمان ندا میدهد: همانا الله فلانی را دوست دارد، پس او را دوست داشته باشید؛ و اینگونه اهل آسمان او را دوست میدارند؛ و پس از آن قبولیت در زمین برای او مقرر میگردد». [به روایت بخاری].
الله متعال میفرماید: (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا) «کسانی که ایمان آوردهاند و کارهای شایسته کردهاند یقیناً [الله] رحمان [در دلهای بندگانش] محبتی برایشان خواهد نهاد». [مريم: ۹۶]
و چون الله متعال بندهای را دوست داشته باشد، «شنوایی او میشود که با آن میشنود و بینایی او میشود که با آن میبیند؛ و دست او میشود که با آن میگیرد و پای او میشود که با آن راه میرود». [به روایت بخاری].
ابن قیم رحمه الله میگوید: اسبابی که محبت الله متعال را جلب میکند، ده مورد هستند:
۱- قرائت قرآن با تدبر و فهم معانی آن و آنچه میخواهد.
۲- تقرب به خداوند با نوافل، بعد از فرایض.
۳- ذکر مداوم او در همه حال، با زبان و قلب و عمل و حال.
۴- ترجیح آنچه الله دوست دارد بر آنچه ما خودمان دوست داریم، به هنگام غلبهی خواهشات.
۵- توجه قلب به اسماء و صفات الهی و مشاهده و شناخت آنها.
۶- مشاهدهی نیکی واحسان و نعمتهای ظاهری و باطنی خداوند.
۷- فروتنی قلبی در پیشگاه خداوند که از موثرترین آنهاست.
۸- خلوت کردن با خداوند به هنگام نزول او جهت مناجات.
۹- همنشینی با کسانی که در محبت خود با خداوند صادق هستند و دریافت بهترین ثمره از سخنان آنها.
۱۰- دوری کردن از هر سببی که میتواند مانعی در بین قلب و الله متعال باشد.
فَمَا كُلُّ عَيْنٍ بِالحَبِيبِ قَرِيرَةٌ ... وَلَا كُلُّ مَنْ نُوْدِي يُجِيبُ الُمنَادِيَا = چنین نیست که هر چشمی با دیدن محبوب شاد و خرم گردد؛ و هر که ندا داده شده، ندا دهنده را پاسخ گوید.
محبان صدای منادی محبوب را میشوند که میگوید: «بشتابید به سوی رستگاری» و در نتیجه بستر را رها میکنند و از خواب شیرین میگذرند و در گرمای خورشید یا سوز سرما چنان گام برمیدارند، گویی بر روی ابریشم راه میروند. ندای «بشتابید بهسوی نبرد» گوشهایشان را مینوازد؛ پس تلاش میکنند و جان خود را تقدیم نموده و جان دشمن را گرفته و خونشان را میریزند.
آیه: ﴿أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰكُم﴾ [البقرة: ۲۵۴] «از آنچه به شما روزی دادهایم انفاق کنید» بر آنان خوانده میشود. پس برای انفاق هر چیز ارزشمندی که دارند، از یکدیگر سبقت میگیرند و از بهترین چیزی که مالک هستند و برترین چیزی که دوستش دارند، میبخشند؛ و همچون کسی که از فقر نمیترسد، میبخشند. و ندای: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى ٱلنَّاسِ حِجُّ ٱلۡبَيۡتِ﴾ [آل عمران: ۹۷] «و بر مردم [واجب] است كه براى [عبادتِ] الله قصد آن خانه كنند» بر آنان خوانده میشود. پس از هر راه دوری، ژولید ه و غبارآلود و با اندامی لاغر و نحیف و با قلبهایی تشنهی رحمت لبیک گویان سرازیر میشوند: لبيك اللهم لبيك! لبيك لا شريك لك لبيك!
حال آنان همچون وضعیتی است که شاعر میگوید:
مَنْ لَمْ يَبِتْ وَالحُبُّ حَشْوُ فُؤَادِهِ ... لَمْ يَدْرِ كَيْفَ تُفَتَّتُ الأَكْبَادُ = هرکس شب بیداری نکرده و محبت قلب او را پر نکرده باشد، نمیداند چگونه این وضعیت باعث غم و اندوه میشود.
جلال الدین رومی میگوید: «محبت تلخ را شیرین میکند، خاک را طلا، کدر را خالص، درد را شفا، زندان را باغ، بیماری را نعمت میکند؛ و محبت آهن را نرم و سنگ را ذوب و مرده را زنده نموده و در او حیات میدمد».
فَلَيتَكَ تَحْلُوْ وَالحَيَاةُ مَرِيرَةٌ ... وَلَيْتَكَ تَرْضَى وَالأَنَامُ غِضَابُ ... وَلَيْتَ الَّذِي بَيْنِي وَبَيْنَكَ عَامِرٌ ... وَبْينِي وَبَيْنَ العَالَمِينَ خَرَابُ = ای کاش تو شیرین میبودی و زندگی تلخ بود؛ و ای کاش تو راضی میبودی و مردم خشمگین. و ای کاش ارتباط من و تو خوب میبود و رابطهی میان من و جهانیان ویران.
إِذَا نِلْتُ مِنْكَ الوُدَّ فَالْكُلُّ هَيِّنٌ ... وَكُلُّ الَّذِي فَوْقَ التُّرَابِ تُرَابُ = چون محبتی از سوی تو دریافت کنم، همه چیز آسان خواهد بود؛ و هرچیزی بالای خاک، خاک است.
ابن قیم رحمه الله در مورد محبت میگوید: «محبت سر الوهیت است و توحید الوهیت شهادت دادن به لا اله الا الله است».
درحالیکه رسول خدا صلی الله علیه وسلم با مردم سخن میگفت، بادیهنشینی برخاست و گفت: ای رسول خدا، قیامت کی برپا میشود؟ رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «چه برای آن آماده کردهای؟». وی گفت: برای آن نماز و روزه و صدقهی زیادی آماده نکردم؛ اما الله و رسولش را دوست دارم. رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «تو همراه کسی خواهی بود که دوستش داری». [به روایت بخاری و مسلم].
أُحِبُّ الصَّالحِينَ وَلَسْتُ مِنْهُمْ ... لَعَلِّي أَنْ أَنَالَ بِهِمْ شَفَاعَةْ = صالحان را دوست دارم و خود از آنها نیستم؛ شاید که به شفاعت آنان دست یابم.
وَأَكْرَهُ مَنْ تِجَارَتُهُ المَعَاصِي ... وَلَوْ كُنَّا سَوَاءً فِي البِضَاعَةْ = و از کسی که تجارت او معصیت و نافرمانی است، بیزارم؛ و لو اینکه بضاعتمان یکسان باشد.
هرم بن حیان میگوید: «هیچ بندهای نیست که با قلب خود به الله متعال روی بیاورد مگر اینکه الله متعال قلبهای مومنان را متوجه او میگرداند، تا جایی که محبت آنان را روزی او میگرداند».
بنابراین مومن ودود است؛ دوست میدارد و دوست داشته میشود؛ انس و الفت میگیرد و با او الفت میگیرند؛ از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «مومن با دیگران الفت میگیرد و با او الفت میگیرند». [حدیث حسن. به روایت طبرانی در معجم الأوسط]. و این از آن جهت است که خوبی را برای مسلمانان امثال خود دوست دارد و به آنان شر و آسیب نمیرساند. در حدیث صحیحی از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «اللَّهُمَّ! وَأَسْأَلُكَ حُبَّكَ، وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ، وَحُبَّ عَمَلٍ يُقَرِّبُنِي إِلَى حُبِّكَ» یعنی: «بارالها، محبت تو را خواستارم و محبت کسی که تو را دوست دارد و محبت عملی که مرا به محبت تو نزدیک میگرداند». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
بارالها، ای ودود، از تو محبت تو و محبت کسانی را میخواهیم که تو را دوست دارند و محبت عملی که ما را به محبت تو نزدیک میگرداند.