۱۳
علما میگویند: توحید اسماء و صفات بر دو رکن استوار است که خلاصهی توحید است:
۱- اثبات کمال در اسامی الله و صفات و افعالش.
۲- منزه دانستن الله متعال از همهی نقصهایی که منافی کمال ذاتی و صفاتی و افعالی خداوند هستند.
الله متعال بنا بر رحمتی که نسبت به ما دارد، ما را به چگونگی منزه دانستن خود راهنمایی نموده است؛ اینکه تسبیح او را بگوییم؛ الله متعال میفرماید: (وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا) «و بامداد و شامگاه او را به پاکی بستایید». [الأحزاب: ۴۲]
سُبحان مَنْ هُوَ لا يزال مُسَبّحًــا ... أبدًا وليس لغيره السبحان = پاک و منزه است کسی که همواره تسبیح میشود و این ویژگی تنها برای اوست.
سبحان مَنْ فِي ذِكْرِهِ طُرقُ الرِّضا ... منه وفيه الرُّوحُ والرَّيْحَــانُ = پاک و منزه است کسی که ذکر و یاد او راههای جلب رضایت اوست و با راحتی و آسودگی همراه است.
أبدًا وليس لغيره السبحان منه وفيه الرُّوحُ والرَّيْحَــانُ= و این ویژگی تنها برای اوست و غیر از او کس دیگری سزاوار این ویژگی نیست، و در آن راحتی و آسودگی است.
و پیامبر ما صلی الله علیه وسلم در رکوع و سجدهاش میفرمود: «سُبُّوْحٌ قُدُّوْسٌ، رَبُّ المَلَائِكَةِ وَالرُّوْحِ» یعنی: «پاک و منزه و مقدس است پروردگار ملائکه و جبرئیل» [به روایت مسلم].
و تسبیح در لغت به معنای تنزیه (پاک و منزه شمردن) است؛ «سبح الله» یعنی: الله را پاک و منزه شمرد و از هر عیبی مبرا.
بنابراین پروردگار ما از هر عیب و نقص و بدی پاک و منزه است و کمال مطلق برای اوست.
تمام هستی محل عبادت است؛ هرچه در جهان است تسبیح الله را میگوید؛ و تسبیح خداوند، بزرگترین عملی است که الله با آن عبادت میشود.
اینان اهل آسمان، یعنی ملائکه هستند: (قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ) «[فرشتگان] گفتند: آیا كسى را در آنجا مىگمارى كه تبهكارى و خونریزی به راه اندازد؛ درحالیکه ما تو را با سپاس به پاکی میستاییم و مقدس میداریم؟ فرمود: من [دربارۀ هدف و مصلحتِ آفرینشِ او] چیزهایی مىدانم كه شما نمىدانید». [بقره: ۳۰]
و هیچ چیز در هستی نیست مگر اینکه خالقش را تسبیح میگوید؛ و نواحی مختلف آن با هم تسبیح خالقشان را میگویند، جز انسانها و جنیان کافر.
این درحالی است که الله متعال میفرماید: (تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ ۚ وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰكِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ ۗ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا) «آسمانهای هفتگانه و زمین و هرکس در آنهاست او را به پاکی میستایند؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه او را به پاکی یاد میکند؛ ولی شما تسبیح آنان را درنمییابید. بیتردید، او همواره بردبار [و] آمرزنده است». [الإسراء: ۴۴]
و الله متعال به خاطر کمال ذاتش و کمال صفاتش شایستهی تسبیح است.
از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که میگوید: از رسول خدا صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمود: «مورچهای پیامبری از پیامبران را گزید؛ پس آن پیامبر دستور داد تا لانهی مورچهها را آتش بزنند که چنین کردند؛ پس الله متعال به او وحی کرد: مورچهای تو را گزید و تو امتی را آتش زدی که تسبیح میگویند؟!» [به روایت بخاری و مسلم و لفظ از بخاری است].
کوهها و پرندگان الله متعال را تسبیح میگویند؛ همگی تسبیح الله متعال میکنند: (وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُودَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ ۚ وَكُنَّا فَاعِلِينَ) «و کوهها و پرندگان را در خدمت داود گماشتیم که [همراه با او، پروردگار را] تسبیح میگفتند و ما بودیم که این [همه] را انجام دادیم». [أنبياء: ۷۹]، لذا ما سزاوارتر به این هستیم که با گفتن تسبیح، به الله متعال روی آوریم.
یکی از سلف میگوید: هیچیک از شما شرم ندارد از اینکه شترش که بر آن سوار میشود و لباسی که آن را میپوشد، بیش از او الله متعال را ذکر و یاد کند.
آنگاه که انسانهای به خوبی از اجرها و پاداشها آگاه شوند و دریابند که محبوبترین کلام نزد الله متعال، تسبیح اوست، در همهی احوالشان به سوی تسبیح میشتابند که غنیمتی گواراست؛ از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «دو کلمه هستند که بر زبان سبک و در میزان سنگین و محبوب خداوند رحمان هستند: سبحان الله وبحمده، سبحان الله العظیم». [به روایت بخاری و مسلم].
و در روایت صحیحی، رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هرکس در روز صد بار بگوید: سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ؛ گناهانش بخشیده میشوند هرچند به اندازهی کف روی دریا باشند». [به روایت بخاری و مسلم].
و رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «آیا کسی از شما هست که روزانه از کسب هزار نیکی عاجز و ناتوان باشد؟». کسی از همنشینانش گفت: چگونه یکی از ما هزار نیکی کسب کند؟
رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «صد تسبیح بگوید که در این صورت هزار نیکی برای او نوشته میشود یا هزار گناه از او پاک میشود». [به روایت مسلم].
تسبیح الله متعال یکی از باقیات الصالحات یا نیکیهای ماندگار است.
تسبیح سرخوشی فرمانبرداران و پناه گریزندگان و کسانی است که ترسیدهاند. آنان میدانند کسی که او را از هر عیب و نقصی پاک و منزه میدانند، پناه آنان در سختیها و مونس آنان در وحشت و یار و یاورشان در هنگامهی نیاز است.
چگونه ممکن است تسبیحکنندگان اجابت نشوند، درحالیکه در هنگامهی آسایش، الله متعال را به یاد داشتند؛ چگونه ممکن است الله متعال آنان را در سختیها به یاد نداشته باشد؟
این پیامبر خدا یونس بن متی - علیه السلام - است؛ الله متعال در مورد او چه میفرماید؟ (فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ (۱۴۳) «اگر در زمرۀ تسبیحگویان [پروردگار] نبود لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ) یقیناً تا روزی که [مردم] برانگیخته میشوند، در شکم آن [ماهی] باقی میماند». [الصافات: ۱۴۳-۱۴۴]
ابن عباس رضی الله عنهما میگوید: «ماهیها در دریا ساکت میشدند اما او از تسبیح گفتن آرام نمیگرفت و قورباغهها از قورقور گفتن ساکت میشدند ولی او از یاد الله دست نمیکشید».
حسن میگوید: «یونس در شکم ماهی نمازی نداشت، اما پیشتر و در هنگامهی آسایش، عمل صالح انجام داده و به یاد الله بود و الله متعال نیز در هنگامهی بلا و مصیبت رهایش نکرده و به یادش بود».
کرجی میگوید: «این مهم دلالت دارد بر اینکه تسبیح و تهلیل غمها را کنار زده و انسان را از اندوه و مصیبت نجات میدهند».
و در اثر آمده است که: «اگر بنده صالح باشد، در آسمان معروف خواهد شد». چون تسبیح عمل صالح است و الله متعال میفرماید: (وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ) «و کردار شایسته را بالا میبرد». [فاطر: ۱۰]
بنده با تسبیح روزی داده میشود؛ در أدب المفرد روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «و سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ؛ زیرا دعای هر چیزی است؛ و با آن هرچیزی روزی داده میشود». [حديث صحيح].
الله متعال پاک و منزه است به تعداد چیزهایی که در آسمان خلق کرده است.
و الله متعال پاک و منزه است به تعداد چیزهایی که در زمین خلق کرده است.
و الله متعال پاک و منزه است به تعداد چیزهایی که در بین آسمان و زمین است.
و الله متعال پاک و منزه است به تعداد چیزهایی که آفریده است.
الله متعال بندگانش را امر نموده تا به هنگام طلوع و غروب، او را تسبیح فراوان بگویند؛ چنانکه میفرماید: (فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ) «پس الله را به پاکی ستایش کنید، آنگاه که به شب درمیآیید و آن دَم که به صبح میرسید». [الروم: ۱۷] و میفرماید: (وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا) «و بامداد و شامگاه او را به پاکی بستایید». [الأحزاب: ۴۲]
و از باب اهمیت تسبیح است که الله متعال بهشتیان را به گونهای قرار داده است که تسبیح گفتن برای آنان همچون نفس کشیدن است. (دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ ۚ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ). «دعایشان در آنجا [این است:] الهی، تو پاک و منزّهی؛ و درودشان [در آنجا] «سلام» است و پایان دعایشان این است که: حمد و سپاس، مخصوص الله، پروردگار جهانیان است». [يونس: ۱۰]
ابن رجب رحمه الله میگوید: «همهی اعمال به گونهای هستند که انسان از آنها فارغ میشود، جز ذکر الله که فراغتی از آن نیست و زمان آن منقضی نمیشود. و با پایان یافتن دنیا، همهی اعمال پایان مییابند و از آنها چیزی در آخرت باقی نمیماند، جز ذکر که هیچگاه قطع نمیشود. مومن با ذکر زندگی میکند و بر آن میمیرد و با آن دوباره برانگیخته میشود».
سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَتْهُ أَلْسُنُ الأُمَمِ = پاک و منزه است کسی که زبانهای امتهای گوناکون او را تسبیح میگویند؛
تَسْبِيحَ حَمْدٍ بِمَا أَوْلَى مِنَ النِّعَمِ = حمد و ثنایی به سبب آنچه سزاوارتر از نعمتهاست.
سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَتْهُ أَلْسُنٌ عَرَفَتْ = پاک و منزه است کسی که زبانهایی او را تسبیح میگویند
بِأَنَّ تَسْبِيحَهُ مِنْ أَفْضَلِ العِصَمِ = که دانستند تسبیح او از برترین محافظان است.
سُبْحَانَ مَنْ إِنْ يَشَأْ يُخْزِ المُسِيْءَ وَإِنْ = پاک و منزه است کسی که اگر بخواهد بدکار را خوار و زبون میکند
يَشَأْ عَفَا عَنْ كَبِيرِ الإِثْمِ وَاللَّمَمِ = و چون بخواهد، از گناهان بزرگ و کوچک گذشت میکند.
سُبْحَانَ مَنْ مِنْهُ نَرْجُوْ عَفْوَ مُقْتَدِرٍ = پاک و منزه است کسی که از او امید بخشش مقتدرانه داریم
وَنَسْتَعِيذُ بِهِ مِنْ بَطْشِ مُنْتَـقِـمِ = و از گرفت منتقمانه به او پناه میبریم.
الله متعال ما را از کسانی بگرداند که حمد و تسبیح او را میگویند و به اسماء و صفاتش ایمان دارند و توحید و یگانگی و تعظیم او را به جای میآورند. براستی که او شنوندهی نزدیک است.
(فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ (۱۷) «پس الله را به پاکی ستایش کنید، آنگاه که به شب درمیآیید و آن دَم که به صبح میرسید وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَعَشِيًّا وَحِينَ تُظْهِرُونَ) و حمد و ستایش در آسمانها و زمین از آنِ اوست و عصرگاهان و هنگامی که به نیمروز میرسید». [الروم: ۱۷-۱۸]