۸۹ - ۹۰
ابن قیم رحمه الله میگوید: «همواره بنده در حال حرکت است و توقفی ندارد؛ و این حرکت یا رو به بالاست و یا رو به پایین؛ یا رو به جلو است و یا رو به عقب.
و در طبیعت و شریعت توقفی نیست؛ بلکه همواره مراحلی هستند که به سرعت طی میشوند و به بهشت یا دوزخ میانجامند؛ و به این ترتیب برخی شتابان و برخی با درنگ حرکت میکنند و برخی پیش افتاده و برخی عقب میافتند.
اما هیچکس در مسیر متوقف نمیماند؛ بلکه تفاوت آنها در جهتی است که طی میکنند و در سریع بودن و کندی؛ (إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ (۳۵) «که آن [آتش دوزخ،] یکی از [عذابهای] بزرگ [و هولناک] است. نَذِيرًا لِّلْبَشَرِ (۳۶) برای انسان، بیمدهنده است. لِمَن شَاءَ مِنكُمْ أَن يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ) برای کسی از شما که بخواهد [با انجام کارهای نیکو] پیش افتد، یا [با ارتکاب گناه] عقب بماند». [المدثر: ۳۵-۳۷] و ذکری از توقف در میان نیست؛ چون اساسا در میان بهشت و دوزخ جایگاه و منزلی وجود ندارد؛ و هیچ راهی برای سالک وجود ندارد که به جایی جز بهشت و دوزخ منتهی شود.
بنابراین چون کسی برای این اعمال صالح پیشگام نشود و اقدام نکند، با اعمال بد و ناروا از آنها عقب میافتد».
و این تقدیم و تاخیر به دست الله متعال است؛ و «المقدم» و «الموخر» از اسامی الله متعال هستند.
در صحیحین از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که میگوید: یکی از دعاهای رسول الله صلی الله علیه وسلم به هنگام برخاستن برای قیام شب این بود: «فَاغْفِرْ لِي مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ وَمَا أَعْلَنْتُ، أَنْتَ المُقَدِّمُ وَأَنْتَ المُؤَخِّرُ، لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ - أَوْ: لاَ إِلَهَ غَيْرُكَ -» یعنی: «پس گناهان اول و آخرم و نهان و آشکارم را بیامرز؛ تو پیشبرنده و عقباندازندهای (تقديم و تأخير به دست توست؛ تويی که هرکه را بخواهی به سوی کارهای نيک و بهشت به پيش میبری و هرکه را بخواهی از کارهای نيک و بهشت، عقب میاندازی)؛ معبود بر حقی جز تو نیست».
پس پروردگار ما پیش برنده «المقدم» و عقباندازنده «الموخر» میباشد؛ اشیا را در جای خودشان قرار میدهد و تقدیم و تاخیر همهی آنها وابسته به مشیت اوست.
مقادیر را پیش از خلقت آفریدگان در نظر گرفته است.
و اولیا و دوستانش را که دوست داشته است، بر سایر بندگانش مقدم داشته است؛ و مردم را در مراتب و درجات مختلفی قرار داده است، چنانکه درجات برخی بالاتر از برخی دیگر است.
و کسانی را که اراده نموده، با توفیق دست یافتن به مقامات پیشگامان و سابقین، مقدم داشته است؛ و هرکس را که خواسته، از مراتب آنان به عقب انداخته و از دست یافتن به آنها بازداشته است؛ و چیزی را از زمان وقوع آن به تاخیر میاندازد، چون حکمتهای نهفته در عواقب آن را میداند؛ کسی را یارای به تاخیر انداختن آنچه مقدم داشته و مقدم نمودن آنچه به تاخیر انداخته، نیست.
پروردگار ما با توفیق خود هرکس از بندگانش را که بخواهد، بسوی رحمتش مقدم مینماید؛ و هرکس را که بخواهد، با عدم توفیقش از بهره بردن از این رحمت به تاخیر میاندازد.
جمع نمودن بین این دو اسم، عین ادب و افزودن به زیبایی آن است؛ چون کمال در همراهی این دو نام با هم است.
وَهُوَ المُقَدِّمُ وَالمُؤَخِّرُ ذَانِكَ ... الصِّفِتَانِ لِلأَفْعَالِ تَابِعَتَانِ = مقدم و موخر دو صفت فعلی و به دنبال هم هستند.
وَهُمَا صِفَاتُ الذَّاتِ أَيْضًا إِذْ هُمَا ... بِالْذَّاتِ لَا بِالْغَيْرِ قَائِمَتَانِ = و همچنین صفات ذات هستند، چون قائم به ذاتاند، نه قائم به غیر.
تقدیم و تاخیر با به عبارت دیگر، مقدم نمودن و به عقب انداختن، به دو نوع کَونی و شرعی است.
مثال کَونی آن این است که: الله متعال برخی از مخلوقاتش را در آفرینش و ایجاد بر برخی دیگر مقدم نموده است؛ چنانکه در حدیث آمده است: «نخستین چیزی که الله متعال خلق نموده، قلم است». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود]. و آفرینش آسمانها و زمین در شش مرحله بوده است؛ و خلقت ملائکه را بر آفرینش جنها و انسانها مقدم نموده است؛ چنانکه خلقت جنیان را بر آفرینش انسانها مقدم کرده است: (وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ) «و پیش از آن، جن را از آتشی سوزان و بىدود آفریدیم». [الحجر: ۲۷] و نخستین بشری که آفریده شد، آدم علیه السلام بود؛ و پس از او فرزندانش آفریده و ایجاد شدند؛ و برخی از آنان جلوتر و برخی با تاخیر به وجود آمدند.
البته لازمهی آن این نیست که متقدم برتر از متاخر است؛ چنانکه آدم در آخرین روز از روزهای ششگانه خلق شده است، با این همه او و فرزندانش برتر از بسیاری مخلوقات پیش از خود میباشند. (وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا) «و به راستی، ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا [بر وسایل سفر] سوار کردیم و از انواع [نعمتهای] پاکیزه به آنان روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از موجوداتی که آفریدهایم، برتری بسیار بخشیدیم». [الإسراء: ۷۰]
و محمد صلی الله علیه وسلم آخرین پیامبران است و برترین آنها؛ و امتش آخرین امتها و برترین آنهاست.
و گاهی متقدم برتر از متاخر است؛ چنانکه پدر پیامبران ابراهیم علیه السلام برتر از همهی پیامبران بعد از خود به استثنای پیامبرمان محمد صلی الله علیه وسلم میباشد.
اما تقدیم و تاخیر شرعیِ دینی: اذان مقدم بر نماز است و خطبه مقدم بر نماز جمعه؛ و عبادتها ترتیب خاصی در شروط و واجباتشان دارند که ممکن است عبادت بدون رعایت این ترتیبها درست نباشد.
از دیگر مصادیق تقدیم شرعی دینی، برتری برخی عبادتها بر برخی دیگر و برتری برخی بندگان بر برخی دیگر است؛ چنانکه نزد الله متعال، فرایض محبوبتر از نوافل هستند؛ و برترین انسانها پیامبراناند و آنان خود در میان خود مراتب مختلفی دارند؛ و دیگران هم چنین هستند؛ برخی مقدم و برخی موخر میباشند.
چون بندهی مومن بداند که الله متعال مقدم و موخر است، قلبش تنها وابستهی الله متعال میشود؛ و از او درخواست ایمان و ثبات و پایداری نموده و بر او توکل میکند؛ چون کسی را توان مقدم نمودن چیزی نیست که خداوند آن را به تاخیر و عقب انداخته است و کسی را یارای به تاخیر انداختن چیزی نیست که خداوند آن را مقدم و پیشگام نموده است.
تقدم و پیشرفت واقعی و مفید، پیشرفت در اطاعت و فرمانبرداری از الله متعال و پیشروی به سوی بهشت و رضایت الله متعال است؛ و تاخیر در این موارد، همان عقبت ماندن مذموم است؛ چون الله متعال میفرماید: (وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ) «و به سوی آمرزش پروردگارتان و بهشتی بشتابید که گسترۀ آن [به اندازهی] آسمانها و زمین است [و] برای پرهیزگاران مهیا شده است». [آل عمران: ۱۳۳] و الله متعال میفرماید: (سَابِقُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ) «[ای مردم،] براى رسیدن به آمرزشِ پروردگارتان و بهشتى كه پهنهی آن، همچون پهنهی آسمان و زمین است، از یکدیگر پیشی بگیرید». [الحديد: ۲۱]
و رسول الله صلی الله علیه وسلم در حدیث صحیحی فرمودند: «جلو بياييد و به من اقتدا کنيد و آنان که پشت سر شما هستند، به شما نزديک شوند و پس از شما بايستند. برخی، همواره [در صفهای] عقب میايستند تا اينکه الله، آن ها را [از رحمتش يا از علاقه و رغبت به کارهای نيک] عقب میاندازد». [به روایت مسلم].
اما تقدیم و تاخیر در دنیا، نزد الله معیار و ملاک نیست؛ و سودی به همراه ندارد.
پس ایمان اقتضا میکند که کسی مقدم باشد که الله متعال او را مقدم داشته است و کسی موخر باشد که خداوند او را عقب انداخته است؛ و میزان تقدیم و تاخیر و حب و بغض و ولاء و براء بر این اساس است؛ و همین میزان الله متعال است؛ چنانکه میفرماید: (أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَن نَّجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَّحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ ۚ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ) «آیا كسانى كه مرتكب کارهای ناشایست شدند، پنداشتهاند كه آنان را مانند کسانی قرار میدهیم که ایمان آورده و کارهای نیک انجام دادهاند، به گونهاى كه زندگى و مرگشان [با آنان] یكسان باشد؟ چه بد داوری میکنند!». [الجاثية: ۲۱]
بارالها، ای مقدم و ای موخر، از تو میخواهیم که ما را بیامرزی و وارد بهشت نموده و از آتش دوزخت نجاتمان دهی.