۵۳
عز بن عبدالسلام میگوید: «شناخت الله متعال و شناخت اسامی نیکو و صفات والایش، از برترین اعمال از جهت شرف و ثمره و آثار است».
اکنون به اسمی از اسامی الله میپردازیم: «الحلیم»:
الله متعال میفرماید: ﴿وَٱللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٞ﴾ [البقرة: ۲۶۳] «و الله بینیازِ بردبار است». ﴿إِنَّهُۥ كَانَ حَلِيمًا غَفُورٗا﴾ [الإسراء: ۴۴] «بیتردید، او همواره بردبار [و] آمرزنده است».
پروردگار ما بسیار بخشاینده و بردبار است؛ کسی که خشم او را برانگیخته نمیکند؛ و جهل جاهل و نافرمانی نافرمان او را تحقیر نمیکند و در مورد مجازات بندگانش به سبب شرک و کفر ورزیدنشان به او و گناهان زیادشان، شتاب نمیکند.
براستی چه کسی از او بردبارتر است؟ مردمان از او نافرمانی میکنند و او مراقب آنان است و شب که در بستر خوابند، نگهبانشان است، چنانکه گویا نافرمانی او نکردهاند؛ و چنان حفاظت آنان را بر عهده گرفته است، گویا گناه نکردند؛ سخاوتش را به فضل خود شامل نافرمان میکند و به بدکار نیکی مینماید.
درمانده به درگاه او میایستد درحالیکه نافرمان و گنهکار است، اما او خواستهاش را اجابت میکند؛ درمانده از او میخواهد، پروردگار به او میبخشد: (فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ) «وقتی [مشرکان] در کشتی سوار میشوند، الله را با اخلاص میخوانند؛ اما چون آنان را به خشکی میرسانَد و [از خطرِ غرقشدن] میرهانَد، آنگاه [باز هم] شرک میورزند». [العنكبوت: ۶۵]
معبود بر حقی جز الله نیست، چقدر بردبار است؛ او صاحب فضل است و فضل از جانب اوست؛ و او سخاوتمند است و سخاوتمندی از جانب اوست؛ و او حلیم است و بردباری از سوی اوست.
وَهُوَ الحَلِيمُ فَلَا يُعَاجِلُ عَبْدَهُ ... بِعُقُوْبَةٍ لِيَتُوْبَ مِنْ عِصْيَانِ = او بردبار است و در نتیجه نسبت به مجازات بندهاش عجله نمیکند تا از نافرمانی توبه میکند.
در صحیحین از ابوموسی اشعری رضی الله عنه روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هیچکس صبورتر از الله متعال در برابر اذیت و آزاری نیست که میشنود؛ آنها برای او همتا و فرزند قرار میدهند و با این همه، او به آنان روزی و سلامتی میدهد و به آنان [نعمتهایش را] میبخشد».
چقدر لغزشها بوده که الله متعال بر ما پوشانده است؟! چه گناهان بوده که الله متعال به سبب آنان ما را مواخذه نکرده است؟! چه نافرمانیها بوده که مرتکب شدیم و او درحالی که از ما بینیاز است، ندایمان داده که: (نَبِّئْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) «[ای پیامبر،] به بندگانم خبر بده که من آمرزندۀ مهربانم». [الحجر: ۴۹]
پاک و منزه است الله حلیم و بردبار؛ او خلق میکند و دیگری عبادت میشود و او روزی میدهد و از دیگری سپاسگزاری میشود؛ خیر او بر بندگان سرازیر است و شر آنان به سوی او بالا میرود؛ با نعمتها به آنان محبت میکند، درحالیکه از آنان بینیاز است و آنان با نافرمانی او را به خشم میآورند درحالیکه بیش از همه به او نیازمندند؛ (وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيْهَا مِن دَابَّةٍ وَلَٰكِن يُؤَخِّرُهُمْ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى ۖ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً ۖ وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ) «و اگر الله مردم را به خاطر ظلمشان بازخواست مىكرد، جنبندهاى روى زمین باقى نمىگذاشت؛ ولی [كیفرِ] آنان را تا زمانی معیّن به تأخیر مىاندازد؛ و چون اَجَلشان به سر آید، نه ساعتى [از آن] تأخیر میكنند و نه پیشى میگیرند». [النحل: ۶۱]
باید از خشم و غضب خداوند حذر نمود؛ چون وقتی خداوند حلیم خشمگین شود، چیزی نمیتواند در برابر خشم او بایستد؛ و حلم و بردباری او نشات گرفته از قوت و قدرت اوست؛ و خداوند حلیم خشم نمیگیرد مگر بر کسی که مستحق رحمت نیست؛ و بردباری در حق او شایسته نیست؛ و این پس از آن است که مهلت میدهد.
الله متعال میفرماید: (فَلَمَّا آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ) «پس چون ما را به خشم آوردند، از آنان انتقام گرفتیم و همگی را [در دریا] غرق کردیم». [الزخرف: ۵۵]
گاهی الله متعال بر کفار بردبار است و به آنان روزی میدهد؛ و آنان را با مجازاتی در دنیا مواخذه نمیکند؛ اما در آخرت نسبت به آنان درنگ نمیکند و از آنها نمیگذرد؛ بلکه فرشتگان آنها را به سوی آتش دوزخ سوق میدهند؛ و نه امیدی برای آنان خواهد بود و نه از عذاب آنان کاسته میشود؛ (فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا (۶۸) «پس سوگند به پروردگارت که یقیناً آنان را با شیاطین محشور خواهیم کرد؛ ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِن كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَٰنِ عِتِيًّا) سپس همه را به زانودرآمده گرداگرد دوزخ حاضر میکنیم. سپس از هر گروهی، کسانی را که در برابر [فرمان الله] رحمان سرکشتر بودهاند بیرون میکشیم». [مريم: ۶۸-۶۹] (يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ) «و [مشرکان] به شتاب از تو درخواستِ عذاب میکنند، و یقیناً دوزخ بر کافران احاطه دارد». [العنكبوت: ۵۴]
بنده با نفس خود جهاد میکند تا آن را متخلق به اخلاق بزرگوارانه کند؛ و این همان صفت «حلم» است؛ و الله عزوجل «حلیم» است و از بندگانش کسانی را دوست دارد که بردبارند؛ بخشنده است و بخشندگان را دوست دارد.
أَلَا إِنَّ حِلْمَ المَرْءِ أَكْبَرُ نِسْبَةٍ ... يُسَامِي بِهَا عِنْدَ الفَخَارِ كَرِيمُ = بدانید که بردباری انسان، بزرگترین نسبتی است که فرد بخشنده میتواند به هنگام فخرفروشی، به آن افتخار کند.
فيَا رَبُّ هَبْ لِي مِنْكَ حِلْمًا فَإِنَّنِي ... أَرَى الحِلْمَ لَمْ يَنْدَمْ عَلَيْهِ حَلِيمُ = پس پروردگارا، از جانب خود به من بردباری ببخش که من بردباری را چنان میبینم که هیچگاه بردبار از آن پشیمان نشده است.
الله متعال در مقام ستایش پیامبرش ابراهیم خلیل علیه السلام میفرماید: (إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُّنِيبٌ) «به راستی که ابراهیم بردبار و بسیار نیایشگر و بازآینده [به درگاه ما] بود». [هود: ۷۵] و این از صفات اسماعیل علیه السلام بود: (فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ) «ما [دعایش را مستجاب کردیم و] او را به تولد پسری بردبار بشارت دادیم». [الصافات: ۱۰۱]
و پیامبر ما بیشترین سهم را از بردباری داشت.
در صحیحین از انس رضی الله عنه روایت است که میگوید: همراه رسول خدا صلی الله علیه وسلم بودم؛ ایشان روپوشی نجرانی دارای حاشیهی ضخیم، بر تن داشت؛ بادیهنشینی آمده و روپوش پیامبر صلی الله علیه وسلم را به شدت گرفت؛ چنانکه به گردن ایشان نگاه کردم و اثر حاشیهی رداء را بر گردنش دیدم؛ سپس گفت: ای محمد، از مال خداوند که به تو داده است، به من بده؛ پس رسول الله صلی الله علیه وسلم به او نگاه کرده و خندید و سپس امر نمود تا چیزی به او بدهند.
و رسول خدا صلی الله علیه وسلم اشج بن عبدالقیس را چنین ستایش نمود: «درتو دو خصلت وجود دارد که الله متعال آنها را دوست دارد: بردباری و درنگ در کارها (سنجیده رفتار کردن)». [به روایت مسلم].
و از میمون بن مهران روایت است که: روزی کنیزش با کاسهای از آبگوشت داغ آمد و نزد او مهمانانی بودند؛ پس کنیزش لغزید و آبگوشت به روی میمون بن مهران ریخت؛ میمون قصد زدن او را کرد که کنیز گفت: آقای من، این کلام خداوند را عملی کن که میفرماید: ﴿وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ﴾ «و خشم خود را فرومیبرند». میمون به وی گفت: چنین کردم؛ کنیز گفت: به پس از آن عمل کن: ﴿وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِ﴾ «و از مردم درمیگذرند». پس میمون گفت: از تو درگذشتم؛ آنگاه کنیز گفت: ﴿وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ﴾ [آل عمران: ۱۳۴] «و الله نیکوکاران را دوست دارد». میمون گفت: به تو نیکی نمودم، تو برای کسب رضای الله آزادی».
ابو حاتم - رحمه الله - میگوید: «بر انسان عاقل واجب است که هنگام خشم و غضب، بردباری بسیار خداوند متعال نسبت به خویش را یاد آور شود، در حالی که بارها محارم الهی را شکسته و زیر پا کرده است؛ به این ترتیب بردباری میکند و خشم وی او را به وارد شدن در اسباب نافرمانی سوق نمیدهد».
چون سختی یا بلایی دامنگیرتان شد، الله متعال را با اسم «الحلیم» به فریاد بخوانید و دعا کنید، زیرا رسول خدا صلی الله علیه وسلم به هنگام اندوه، این دعا را میخواند: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ العَظِيمُ الحَلِيمُ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ رَبُّ العَرْشِ العَظِيمِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَرَبُّ الأَرْضِ، وَرَبُّ العَرْشِ الكَرِيمِ» یعنی: «معبود بر حقی جز الله بزرگ بردبار نیست؛ معبود بر حقی جز الله پروردگار عرش بزرگ نیست؛ معبود بر حقی جز الله پروردگار آسمانها و پروردگار زمین و پروردگار عرش بزرگ نیست». [به روایت بخاری و مسلم].
بارالها، چنانکه بر بندگانت بردباری نمودی، بردباری خود بر ما را سبب سعادت ما در دو سرا قرار بده.