۴۱
از هر که بخواهی پادشاهی و فرمانروایی را میگیری و و بعد از ثروت، او را فقیر میکنی و بعد از جاه و مقام، او را به زیر میکشانی و بعد از عزت، ذلیل و خوار میکنی؛ و بعد از قدرت، ضعیف میگردانی؛ و قدر و منزلت هرکس را که بخواهی بالا میبری و برای هرکه بخواهی توفیق مقدر میکنی و برای آنکه بخواهی مقبولیت در نظر میگیری و به هرکه بخواهی عطا میکنی و از هرکه بخواهی بازمیداری؛ خیر و خوبی تماما به دست توست و تو بر هر کاری توانایی.
معبود برحقی جز تو نیست ای بزرگ بردبار.
عَظُمَتْ صِفَاتُكَ يَا عَظِيمُ فَجَلَّ أَنَّ = ای بزرگ، صفات تو بزرگ هستند، پس بسیار دشوار است
يُحْصِي الثَّنَاءَ عَلَيْكَ فِيهَا قَائِلُ = که گویندهای ثنا و ستایش تو را در حصر آورد.
«العظیم» اسمی از اسامی نیکوی الله متعال است؛ اسمی گرانقدر برای پروردگار بزرگ ما؛ اساس و معنای آن بزرگی و بزرگواری و شرف و سیادت است.
هیبت آن بسیار و حروف آن استوار و معنای آن شامخ است؛ الله متعال میفرماید: (وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ) «و او بلندمرتبه [و] بزرگ است». [البقرة: ۲۵۵]
«العظیم» یعنی صاحب عظمت و بزرگی؛ آنکه شان او بزرگ و قدر و منزلتش بسیار است؛ چنانکه از حد و حدود عقل گذشته است تا جایی که نمیتوان کنه و حقیقت آن را در تصور گنجاند.
پس پروردگار ما در ذات خود بزرگ است و در عظمت و بزرگی کسی همانند او نیست...
یکی از نمودهای عظمت او این است که: آسمانها و زمین در کف او کوچکتر از دانهی خردل هستند: (وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ ۚ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ) «مشرکان، الله را چنان كه سزاوار اوست، ارج ننهادند؛ حال آنکه در روز قیامت، زمین یكسره در قبضۀ اوست؛ و آسمانها به دست وی درهمپیچیده خواهد شد. پاک و منزه است الله؛ و از چیزهایی که با [وی] شریک میسازند، برتر است». [الزمر: ۶۷]
و در روایت صحیحی، رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «آسمانهای هفتگانه در برابر کرسی همچون حلقهای است که در بیابانی افتاده است؛ و برتری عرش بر کرسی مانند برتری آن بیابان بر آن حلقه است». [حدیث صحیح. به روایت ابن ابی شیبه].
این عظمت و بزرگی کرسی و عرش است که دو مخلوق از مخلوقات او هستند؛ حال عظمت و بزرگی الله متعال چگونه باید باشد؟ کسی که مثال والا و برتر برای اوست؛ کسی که بر عرش قرار دارد و بالای همهی مخلوقاتش است.
پروردگار ما در صفات خود بزرگ است؛ چنانکه موصوف به همهی صفات کمال است؛ در رحمت خود بزرگ است، در قدرتش، در بخشش و عطایش، در جمال و زیباییاش، در همهٔ این امور عظیم است.
در حدیث قدسی وارد شده که الله عزوجل میفرماید: «کبریایی ردای من است و عظمت و بزرگی ازار من؛ پس هرکس در یکی از آن دو با من به نزاع برخیزد، او را در آتش دوزخ میاندازم». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
پروردگار ما در افعالش بزرگ است؛ چون افعال او توام با حکمت و عدل و فضل و مشیتِ وسیع است.
وَهُوَ العَظِيمُ بِكُلِّ مَعْنىً يُوْجِبُ ... التَّعْـظِيـمَ لَا يُحْـصِـيـهِ مِنْ إِنْسَـانِ = او به هر معنایی بزرگ است که موجب تعظیم میباشد؛ و انسان را یارای برشمردن این بزرگی نیست.
پس الله متعال در عظمت و بزرگی خود کامل است: (وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ ۚ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ) «مشرکان، الله را چنان كه سزاوار اوست، ارج ننهادند؛ حال آنکه در روز قیامت، زمین یكسره در قبضۀ اوست؛ و آسمانها به دست وی درهمپیچیده خواهد شد. پاک و منزه است الله؛ و از چیزهایی که با [وی] شریک میسازند، برتر است». [الزمر: ۶۷]
خواستههای خود را نزد او بزرگ نپندار، هرقدر هم که بزرگ و زیاد باشند؛ از رسول الله صلی الله علیه وسلم در روایت صحیح ثابت است که فرمودند: «چون یکی از شما دعا میکند، نباید بگوید: بارالها، اگر میخواهی مرا ببخش؛ بلکه بايد با اصرار و پافشاری و به جزم دعا کند و رغبت و اميدش را بزرگ و جدی نشان دهد؛ زيرا الله متعال مجبور به دادن چيزی نيست و دادن هيچ چيزی برايش دشوار نیست». [به روایت بخاری و مسلم و لفظ از مسلم است].
پروردگار ما در رحمت و در مغفرت خود بزرگ است؛ در بردباری و لطف و بخششش بزرگ است؛ و بخشیدن و آمرزیدن برای او بزرگ و دشوار نیست.
در حدیث شفاعت در صحیحین وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «خداوند متعال میفرماید: ای محمد، سرت را بالا بگیر و بگو که شنیده میشود و بخواه که داده میشود و شفاعت کن که پذیرفته میگردد!
پس میگویم: پروردگارا، در مورد کسانی که لا اله الا الله گفتند به من اجازه بده؛ و الله متعال میفرماید: به عزت و جلال و بزرگی و عظمتم سوگند! حتما کسانی را که لا اله الا الله گفتند، از دوزخ خارج میکنم».
وَلَـمَّا قَسَا قَلْبِي وَضَاقَتْ مَذَاهِبِي … جَعَلْتُ رَجَائِي نَحْوَ عَفْوِكَ سُلَّمَا = و زمانی که قلب من سخت شد و راهها به روی من بسته شد، امیدم را به بخشش تو دوختم.
تَعَاظَمَنِي ذَنْبِي فَلَمَّا قَرَنْتُهُ ... بِعَفْوِكِ رَبِّي صَارَ عَفْوُكَ أَعْظَمَا = گناهم بزرگ است و بر من سنگینی میکند، اما چون آن را به عفو و بخشش توی پروردگارم مقرون نمودم، همواره عفو و بخشش تو را بزرگتر یافتم.
در روایتی صحیح از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که چون وارد مسجد میشد، میفرمود: «أَعُوذُ بِاللهِ العَظِيمِ، وَبِوَجْهِهِ الكَرِيمِ، وَسُلْطَانِهِ القَدِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ»، «پناه میبرم به الله بزرگ و به چهرهٔ بزرگوارش و قدرت و پادشاهی قدیمش از شیطان رانده شده». و فرمود: «چون این دعا خوانده شود، شیطان میگوید: در باقی روز از شر من حفظ شد». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
و هرکس الله متعال را با زبانش بزرگ بدارد، رستگار میشود و ترازوی اعمال وی در روز قیامت سنگین خواهد شد؛ رسول خدا صلی الله علیه وسلم در حدیثی صحیح فرمودند: «دو جمله هستند که گفتن آنها برای زبان آسان و در میزان حسنات بسیار سنگین هستند و نزد خداوند رحمان بسیار محبوباند: سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ، سُبْحَانَ اللهِ العَظِيمِ (پاکی و ستایش از آن الله است و پاک و منزه است الله بزرگ)». [به روایت بخاری و مسلم].
بلکه بندگانش را امر نموده که با این اسم، تسبیح او را بگویند؛ چنانکه میفرماید: (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ) «پس [ای پیامبر،] به نام پروردگارِ بزرگت تسبیح گوى». [الواقعة: ۷۴]
و رسول خدا صلی الله علیه وسلم امتش را امر نموده که در نمازهای خود الله متعال را با این اسم تسبیح گویند: «اما در رکوع، پروردگار عزوجل را بزرگ بدارید». [به روایت مسلم].
چون اتفاقی ناگوار برای تو روی داد و سبب دلتنگی گردید و نگرانی تو را در خود غرق نمود، پس بگو: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ العَظِيمُ الحَلِيمُ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ رَبُّ العَرْشِ العَظِيمِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَرَبُّ الأَرْضِ، وَرَبُّ العَرْشِ الكَرِيمِ» یعنی: «معبود بر حقی جز الله بزرگ بردبار نیست؛ معبود بر حقی جز الله پروردگار عرش بزرگ نیست؛ معبود بر حقی جز الله پروردگار آسمانها و پروردگار زمین و پروردگار عرش بزرگ نیست». [به روایت بخاری و مسلم].
و چون از حاکم ترسیدی، بدان که پادشاهی الله بزرگتر است؛ عبدالله بن مسعود میگوید: «بارالها، پروردگار آسمانهای هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ، در برابر فلان بن فلان و احزابش از میان مخلوقاتت، پناه من باش تا مبادا یکی از آنان نسبت به من زیادهروی یا سرکشی و طغیان کند؛ هرکس در پناه تو با عزت است و ثنا و ستایش تو بزرگ است و معبود بر حقی جز تو نیست».
رسول خدا صلی الله علیه وسلم صبح و شام از خسف و فرو رفتگی در زمین به الله بزرگ پناه میبرد و میفرمود: «اللَّهُمَّ! أَعُوذُ بِعَظَمَتِكَ مِنْ أَنْ أُغْتَالَ مِنْ تَحْتِي» «بارالها، به عظمت و بزرگی تو پناه میآورم از اینکه از زیر پایم غافلگیر شده و به زمین فرو روم». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
لذا هرکس به خداوند بزرگ پناه ببرد و به خداوند بزرگ تقرب جوید و از متقیان گردد، به امنیت دنیوی و اجر و پاداش اخروی دست مییابد؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا) «و هرکس تقوای الهی پیشه کند، الله گناهانش را از او میزداید [و میبخشد] و پاداش او را بزرگ میگردانَد». [الطلاق: ۵]
و بزرگترین درجات نزد الله برای کسانی است که الله متعال در مورد آنان میفرماید: (الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ) «كسانى كه ایمان آوردند و هجرت كردند و در راه الله با اموال و جانهای خویش جهاد کردند، نزد الله مقام برتری دارند؛ و اینان همان رستگارانند». [التوبة: ۲۰]
و هرکس به الله متعال شرک بورزد و ایمان وی به عظمت و بزرگی الله متعال ناقص باشد، باید متوجه باشد که جزا از جنس عمل است و جزای او دوزخ است که از آن به الله متعال پناه میبریم: (خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (۳۰) «او را بگیرید و در بند و زنجیر کنید. ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ (۳۱) سپس او را به [آتش] دوزخ بیفکنید. ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ (۳۲) آنگاه وی را در زنجیری ببندید که طولش هفتاد ذِراع است. إِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ) بیگمان، او هرگز به الله بزرگ ایمان نمیآورد». [الحاقة: ۳۰-۳۳]
تعظیم الله متعال به این صورت است: تعظیم اسامی و صفات الله متعال و تعظیم او در قلب با دوست داشتن او و اعتراف به عظمت و بزرگی او و تواضع و فروتنی در برابر او. در مسند امام احمد وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هرکس خود را بزرگ پندارد یا در راه رفتنش تکبر نماید، درحالی الله متعال را ملاقات میکند که بر او خشمگین است». [حديث صحيح].
و تعظیم الله متعال با زبان، و با ذکرِ بسیار اوست، (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ) «پس [ای پیامبر،] به نام پروردگارِ بزرگت تسبیح گوى [و او را به پاکی یاد کن]». [الواقعة: ۷۴]
و تعظیم الله با اعضا و جوارح به این صورت است که از آنها در فرمانبرداری الله متعال استفاده کند؛ بنابراین تعظیم او این است که اطاعت شود و نافرمانی نگردد و یاد گردد و فراموش نشود و شکر او به جای آورده شود و ناسپاسی نشود.
از مصادیق تعظیم الله متعال، تعظیم پیامبران و ملائکه و مناسک او همچون نماز و زکات و روزه و حج و عمره و سایر شعایر دینی و احکام اوست. (ذَٰلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ) «این است [فرمان الله]، و هرکس دستورهای دینی و الهی را بزرگ بشمارد، یقیناً این [بزرگداشت، نشانهای] از پرهیزگاری دلهاست». [الحج: ۳۲]
و از دیگر مصادیق تعظیم الله متعال، تعظیم کتاب بزرگوار و بلندمرتبهاش میباشد؛ چنانکه الله متعال در توصیف کتاب گرانقدر و بزرگش میفرماید: (وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ) «و به راستی، ما به تو «سبعُ المثانی» (سورۀ فاتحه) و قرآن بزرگ را دادیم». [الحجر: ۸۷]
و از مصادیق تعظیم الله متعال، بزرگ داشتن حرمتهای الهی و مومنان است: (ذَٰلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ) «این است [حکمِ الله]؛ و هرکس [مُحرّمات و] مقررات الهی را بزرگ بدارد، این [کار] نزد پروردگارش برای او بهتر است». [الحج: ۳۰]
و از مصادیق تعظیم الله متعال این است که بنده سخن هیچکس را بر سخن پروردگارش مقدم نکند؛ در هر جایگاه و مقامی که باشد: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) «ای مؤمنان، در برابر الله و پیامبرش [در هیچ كارى] پیشى نگیرید؛ و تقوای الهی پیشه کنید كه الله شنواى داناست». [الحجرات: ۱]
يَا فَاطِرَ الخَلْقِ البَدِيعِ وَكَافِلًا = ای آفرینندهی مخلوقات و کفیلِ
رِزْقَ الجَمِيعِ سَحَابُ جُودِكَ هَاطِلُ = رزق همه، ابر سخاوت تو ریزان است
عَظُمَتْ صِفَاتُكَ يَا عَظِيمُ فَجَلَّ أَنَّ = ای بزرگ، صفات تو بزرگ هستند، پس بسیار دشوار است
يُحْصِي الثَّنَاءَ عَلَيْكَ فِيهَا قَائِلُ = که گویندهای ستایش تو را در حصر آورد.
هَا قَدْ أَتَيْتُ وَحُسْنُ ظَنِّي شَافِعِيْ = با حسن ظن نزد تو آمدم و شفیع
وَوَسَائِلِـي نَدَمٌ وَدَمْعٌ سَائِلُ = و وسیلهام ندامت و اشکی سرازیر است.
فَاغْفِرْ لِعَبْدِكَ مَا مَضَى وَارْزُقْهُ تَوْ = پس گذشتهی بندهات را ببخش و بیامرز
فِيقًا لِـمَا تَرْضَى فَفَضْلُكَ كَامْلُ = و او را توفیق آنچه راضیات میکند، روزی کن که فضل تو کامل است.
وَافْعَلْ بِهِ مَا أَنْتَ أَهْلُ جَمِيلِهِ = در مورد او کاری را انجام بده که تو شایستهی کار زیبا هستی؛
وَالظَّنُّ كُلُّ الظَّنِّ أَنَّكَ فَاعِلُ = و گمانی که در مورد تو میرود همین است که انجامش میدهی.
از الله بزرگ میخواهیم که ما را از متقیانی قرار دهد که به باغهای پر نعمت بهشتی دست مییابند.