۳۵
پس از گرسنگی، سیری و بعد از تشنگی، سیرابی و بعد از فقر، ثروت و بعد از شب بیداری، خواب آرامشبخش و پس از بیماری، عافیت و سلامتی است... بهزودی بدهی پرداخت میشود و روزی افزایش مییابد و اسیر آزاد میگردد و تاریکی کنار میرود؛ (فَعَسَى اللَّهُ أَن يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ) «امید است که الله از جانب خود پیروزی [و گشایشی] پیش آورَد». [المائدة: ۵۲]
چون نیازها تو را محاصره کردند و سختیها و دشواریها به تو هجوم آوردند و نگرانیها پیرامونت را گرفتند و بدهیها زیاد شد و رزق و روزی کم، باید رو به سوی رزاق کنی، او که گشایندهی نگرانی و از بین برندهی غم و اجابتکنندهی دعای ناچار است.
رزاق را بیشتر بشناس و با این اسم بزرگ زندگی کن؛ اسمی که هیچ گوشی آن را نشنیده مگر قلبش آرام گرفته و روحش طعم آرامش را چشیده و حال و وضعش دگرگون گشته است.
(إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ) «[زیرا] الله است که روزیرسانِ قوی قدرتمند است». [الذاريات: ۵۸]
پس پروردگار ما رزاق است، کسی که رزق و روزی را به عهده گرفته است؛ مراقب هر زندهجانی است و روزی و رحمت او همهی مخلوقات را دربرگرفته است؛ چنانکه الله متعال روزی خود را تنها به مومن نداده که به کافر عطا نکند، و تنها به دوست نداده که از دشمن باز دارد؛ روزی خود را در اختیار ضعیف و قوی قرار میدهد؛ به جنین در شکم مادرش، به پرنده در آشیانهاش، به مار در سوراخش، به ماهی در دریایش، همه و همه را روزی میدهد؛ (وَكَأَيِّن مِّن دَابَّةٍ لَّا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) «و چه بسیار جاندارانى كه [نمىتوانند] روزى خود را حمل [یا ذخیره] كنند. الله به آنها و شما روزی میدهد و او شنوای داناست». [العنكبوت: ۶۰]
این اسم به صورت مفرد، فقط یک بار و با صیغهی جمع، پنج بار در قرآن کریم وارد شده است.
«الرزاق» با صیغهی مبالغه آمده است؛ تا دل بنده آرام بگیرد و بداند که او بسیار بخشنده و بزرگوار است و قلبش تنها دلبستهی او باشد.
از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که میگوید: مردی نیازی پیدا نمود؛ پس به سوی مردم خارج شد و همسرش گفت: بارالها، به ما چیزی روزی بده که با آن خمیر نموده و نان بپزیم.
به این ترتیب وقتی مرد بازگشت، قابلمه را پر از خمیر یافت؛ و در تنور گوشت بریان دید و آسیابی که آرد میکرد؛ پس گفت: اینها از کجا آمدند؟ همسرش گفت: روزی الله هستند؛ پس اطراف آسیاب را جارو کرد.
رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «اگر آن را رها میکرد تا روز قیامت میچرخید - یا فرمود: همچنان آرد میکرد -». [حدیث صحیح. به روایت طبرانی در معجم الأوسط].
لَوْ كَانَ فِي صَخْرَةٍ فِي البَحْرِ رَاسِيَةٍ = اگر روزی بنده در درون صخرهای محکم و استوار در دریا باشد
صَمَّاءَ مَلْمُوْمَةٍ مُلْسٌ نَوَاحِيهَا = که گرد و سخت و لیز است
رِزْقٌ لِعَبْدٍ يَرَاهُ اللهُ لَانْفَلَقَتْ = بیشک شکافته خواهد شد
حَتَّى تُؤَدِّي إِلَيْهِ كُلَّ مَا فِيهَا = تا هر آنچه در دل دارد، به او برسد.
أَوْ كَانَ بَيْنَ طِبَاقِ السَّبْعِ مَسْلَكُهَا = يا آنكه آن روزى در طبقات آسمانهاى هفتگانه باشد،
لَسَهَّلَ اللهُ فِي المَرْقَى مَرَاقِيهَا = الله متعال بالا رفتن به درجات آن را براى بنده آسان میسازد
حَتَّى تَنَالَ الَّذِي فِي اللَّوْحِ خُطَّ لَهَا = تا آنكه روزىِ نوشته شده در لوح محفوظ به او برسد،
فَإِنْ أَتَتْهُ وَإِلَّا سَوْفَ يَأْتِيهَا = اگر رسید که خوب، وگرنه بهزودی به او خواهد رسید.
و در صحیح بخاری از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «الله عزوجل فرشتهای را مسئول رحم قرار داده است؛ پس میگوید: پروردگارا، نطفه شود، پروردگارا علقه (خون بسته) شود، پروردگارا مضغه (گوشت جویده شده) شود؛ و چون الله متعال ارادهی تکمیل خلق او را داشته باشد، فرشته میگوید: پروردگارا، مذکر باشد یا مونث؟ شقاوتمند باشد یا سعادتمند؟ روزی او چه مقدار و چطور باشد؟ اجل او کی فرا میرسد؟ و به این ترتیب همهی این موارد در شکم مادرش برای او نوشته میشوند».
بنابراین روزی تو از جانب خداوند رزاق ضمانت شده است؛ و به این ترتیب نه حرص حریص آن را جلب میکند و نارضایتی کسی مانع رسیدن آن به تو میشود.
در حدیثی وارد شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِنَّ الرِّزْق لَيَطْلُبُ العَبْدَ كَمَا يَطْلُبُهُ أَجَلُهُ» «رزق و روزی چنان در پی بنده میباشد که اجل وی در پی اوست». [حدیث صحیح به روایت ابن حبان].
و در روایت صحیحی، رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند «هرگز کسی نمیمیرد تا اینکه رزق خود را به تمام و کمال دریافت کرده باشد». [حدیث صحیح. به روایت ابن ماجه].
الله متعال روزی را به اندازه نازل میکند؛ و او داناتر به حال بندگانش و مصلحت آنان است. (وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَٰكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ) «اگر الله روزىِ [برخى از] بندگانش را گشایش مىداد، در زمین ستم و سركشى مىكردند؛ ولى به اندازهاى كه بخواهد مقرر مىدارد؛ زیرا او قطعاً به [حال] بندگانش آگاه و بیناست». [الشورى: ۲۷] ابن کثیر رحمه الله میگوید: «آگاه و بینا به کسانی است که مستحق ثروتند و آنانکه مستحق فقر هستند».
روزی الله متعال تمام شدنی واز بین رفتنی نیست؛ و این همه روزی در خزائن او که به بندگان میبخشد، بدون کمترین سختی و مشقتی است؛ بلکه الله متعال رازقی است که بدون سختی روزی میدهد.
در حدیث قدسی وارد شده که الله عزوجل میفرماید: «ای بندگان من، اگر اولین شما و آخرین شما و همهی انسانها و جنیان در یک مکان قرار بگیرند و از من درخواست کنند و من به هر انسانی خواستهاش را ببخشم، اين کار، از آنچه که نزد من وجود دارد، چيزی نمیکاهد، مگر به اندازهی آبی که يک سوزن، هنگام فرو برده شدن در دريا از دريا میکاهد». [به روایت مسلم].
و با اینکه الله متعال همهی مخلوقات را روزی میدهد، اما گسترهی بردباری او وسیع است؛ و در روایت صحیحی از رسول الله صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمود: «هیچکس از الله متعال در برابر اذیت و آزاری که میشنود، صبورتر نیست؛ برای او ادعای فرزند میکنند، اما او آنان را عافیت بخشیده و روزیشان میدهد». [به روایت بخاری و مسلم].
رزق زیاد دلیل بر محبت الله متعال با کسی نیست؛ و این گمان کفار و جاهلان است که رزق زیاد بر محبت الله و رضایت او از آدمی دلالت دارد؛ این درحالی است که الله متعال میفرماید: (وَقَالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ (۳۵) «آنان میگفتند: اموال و فرزندان ما [از شما] بیشتر است و هرگز مجازات نخواهیم شد. قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُون) [ای پیامبر،] بگو: بیتردید، پروردگارم [برای آزمایش مردم، نعمت و] روزی را بر هرکس که بخواهد، میگشاید و [یا] تنگ میگرداند؛ ولی بیشتر مردم نمیدانند». [سبأ: ۳۵-۳۶]
چنانکه اندک بودن رزق و روزی بر این مساله دلالت نمیکند که الله متعال چنین بندهای را تحقیر و توهین نموده است؛ (فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ (۱۵) «و اما انسان هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی دارد و به او نعمت بخشد، [مغرور میگردد و گمان میکند که این امر به خاطر کرامتی است که نزد الله دارد]، پس میگوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است؛ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ (۱۶) و اما هنگامی که او را بیازماید و روزیاش را بر او تنگ سازد، [دلسرد شده و گمان میکند که این امر بدان سبب است که نزد الله، خوار و ذلیل است؛] پس میگوید: پروردگارم مرا خوار کرده است. كَلَّا) هرگز چنین نیست [که شما میپندارید]». [الفجر: ۱۵-۱۷]
از بزرگترین اسبابی که بنده را به سعادت و آرامش میرساند، اعتماد و تکیهی او به الله متعال و توکل او بر رازقش است؛ و اینکه به ولایت و دوستی و مراقبت او بسنده کند؛ (إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ ۖ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ) «بیتردید، [دوست و] کارسازِ من الله است که [این] کتاب را نازل کرده است و او برای شایستگان [دوستی و] کارسازی میکند». [الأعراف: ۱۹۶]
و چون الله متعال بنده را دوست داشته باشد و امور او را بر عهده بگیرد، تقوا را در قلب او قرار میدهد که از بزرگترین اسباب رزق و روزی است؛ و این بزرگتر از همهی نظریات اقتصادی است: (وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِن كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ) «و اگر اهل آن شهرها ایمان میآوردند و تقوای الهی پیشه میکردند، [درهای] برکات آسمان و زمین را بر آنان میگشودیم؛ ولی [آیات و پیامهای ما را] تکذیب کردند؛ پس به [كیفرِ] آنچه میکردند، آنان را [به عذاب] فروگرفتیم». [الأعراف: ۹۶] (وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا (۲) «و هرکس که از الله بترسد، راه نجاتی برای او قرار میدهد وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ) و او را از جایی که گمان ندارد، روزی میدهد». [الطلاق: ۲-۳]
و یکی از سنتهال الهی در جهان این است که رزق و روزی با اطاعت و فرمانبرداری در ارتباط است: (وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنجِيلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْهِم مِّن رَّبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِم) «و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از سوی پروردگارشان بر آنها نازل شده است عمل میکردند، قطعاً از [برکات آسمانِ] بالای سرشان و از [نعمتهای زمینِ] زیر پایشان برخوردار میشدند». [المائدة: ۶۶]
و عکس آن نیز صادق است؛ چنانکه گناه و نافرمانی مانع رزق و سبب از بین رفتن برکت میشود: (ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ) «به سبب گناهانی که مردم مرتکب شدهاند، فساد [و تباهی] در خشکی و دریا آشکار گشته است تا [الله] جزای برخی از اعمالشان را به آنان بچشاند؛ باشد که [به سوی حق] بازگردند». [الروم: ۴۱]
خوشاخلاقی و امنیت در وطن، صحت و سلامتی جسمی، قوت روزانه، دیدار دوستان، وجود برادر، خندهی فرزند، خوبی همسر، دوست خوب، آرامش روحی و روانی، چشمی که میبیند، زبانی که سخن میگوید، گوشی که میشنود، خواب در آرامش و بزرگتر از همهی اینها، منت خداوند متعال بر انسان به سبب وجود پدر و مادر یا یکی از آنها.
وَإِذَا رُزِقْتَ خَلِيقَةً مَحْمُوْدَةً ... فَقَدْ اصْطَفَاكَ مُقَسِّمُ الأَرْزَاقِ = چون اخلاق خوبی به تو روزی شد، در واقع تقسیمکنندهی روزی، تو را برگزیده است.
فَالنَّاسُ هَذَا حَظُّهُ مَالٌ وَذَا ... عِلْمٌ وَذَاكَ مَكَارِمُ الأَخْلَاقِ = در میان مردم، برخی سهمشان مال است و برخی علم و آن یکی مکارم اخلاقی.
بنده باید از ترسی که شیطان در مورد رزق و روزی برای او ایجاد میکند، برحذر باشد؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) «شیطان، شما را [به هنگام انفاق میترساند و] وعدۀ فقر [و تنگدستی] میدهد و شما را به زشتیها امر میکند؛ ولی الله از جانب خود به شما وعدۀ آمرزش و افزونی [نعمت] میدهد و الله گشایشگرِ داناست». [البقرة: ۲۶۸]
یکی از سلف میگوید: مردم در باب رزق و روزی، ابلیس را تصدیق نموده و الله متعال را تکذیب میکنند!
النَّفْسُ تَجْزَعُ أَنْ تَكُوْنَ فَـقِـيرَةً = نفس بیتابی میکند که فقیر است؛
وَالفَقْرُ خَيْرٌ مِنْ غِنًى يُطْغِيهَا = حال آنکه فقر بهتر از ثروتی است که او را سرکش میکند.
وَغِنَـى النَّفْـسِ هُوَ الكَـافِي فَإِنْ = و غنای نفس کافی است که اگر نباشد،
أَبَتْ فَجَمِيعُ مَا فِي الأَرْضِ لَا يَكْفِيهَا = همهی ذخایر زمین را هم داشته باشد، او را کفایت نمیکند.
بارالها، به ما هدایت و تقوا و عفاف و بینیازی روزی بگردان که تو بهترین روزی دهندگانی.