۷۲
ابن حجر رحمه الله میگوید: «هرکس به الله متعال و اسماء و صفاتش و افعال و احکامش داناتر باشد، خشیت و تقوای او بیشتر خواهد بود؛ و خشیت آدمی بر حسب معرفت و شناخت او نسبت به الله متعال است.
و چون بنده بداند که الله متعال «محیط» است، نفس او آرام میگیرد و نگرانی او از بین میرود و دلبستهی پروردگاری میشود که بر همه چیز احاطه دارد».
الله متعال به بندگانش خبر داده که او «محیط» است؛ چنانکه میفرماید: (وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطًا) «و آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ الله است و الله همواره به هر چیزی احاطه دارد». [نساء: ۱۲۶]
پس هیچ چیز کوچک یا بزرگی و آشکار و نهانی از علم پروردگار ما پنهان نمیماند؛ او چنان است که خود را توصیف نموده است: (أَلَا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطٌ) «[و] آگاه باشید كه الله بر همه چیز احاطه دارد!». [فصلت: ۵۴]
و احاطهی او شامل علم و اطلاع از همهی احوال است؛ چنانکه شامل قدرت و پادشاهی و حکم و فرمان میشود.
در شرح طحاویه آمده است: «اما اینکه الله متعال به همه چیز احاطه دارد؛ الله متعال میفرماید: (وَاللَّهُ مِن وَرَائِهِم مُّحِيطٌ) «و الله از هر سو بر آنان احاطه دارد». [البروج: ۲۰] (أَلَا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطٌ) «[و] آگاه باشید كه الله بر همه چیز احاطه دارد!». [فصلت: ۵۴] اما مراد از احاطه خداوند بر مخلوقاتش این نیست که او همچون کهکشانی است و مخلوقاتش در داخل ذات او هستند؛ الله متعال از چنین وصفی بالاتر و برتر است.
بلکه مراد احاطهی عظمت و بزرگی او و وسعت علم و قدرت اوست؛ و اینکه مخلوقات به نسبت عظمت او همچون خردلی هستند. چنانکه از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که میگوید: آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه و هر چه در آنها و بین آنهاست، در دست خداوند رحمن همچون خردلی در دست یکی از شماست».
احاطهی الله متعال به مخلوقاتش، احاطهای تام است؛ چنانکه کسی از دایرهی آن خارج نیست؛ قدرت او آنان را احاطه کرده است و علم او به آنان محیط است؛ و به ذات و اقوال و اعمالشان احاطه دارد. چنانکه میفرماید: (وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا) «و علم الله بر همه چیز احاطه دارد». [الطلاق: ۱۲]
و این احاطه عام است که اهل آسمانها و زمین را دربرمیگیرد و احاطهی رحمت است.
اما احاطهی خاص، احاطهی از جنس قهر و غلبه است که توام با تهدید نافرمانان و معاندان است.
این اسم الله متعال، بیشتر در مقام تهدید و وعید کفار و منافقان آمده است؛ چون الله متعال به مکر و نیرنگهای آنان و دروغهایشان عالم است؛ و از هر سو بر آنان احاطه دارد؛ و در کمین آنهاست؛ بازگشتشان به سوی اوست و مسیرشان به سوی او؛ و نمیتوانند از دست او فرار کنند؛ به کجا میخواهند بگریزند؟
الله متعال در مورد کافران میفرماید: (وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ) «و الله به کافران احاطه دارد». [بقره: ۱۹]
و در مورد اهل ریا و تکبر میفرماید: (وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِن دِيَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ ۚ وَاللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ) «و مانند کسانی نباشید که با سرکشی و خودنمایی در برابر مردم، از سرزمین خود خارج شدند و [مردم را] از راه الله بازداشتند؛ و الله به آنچه میکنند احاطه دارد». [الأنفال: ۴۷]
و در مورد کفار و منافقانی که اهل شماتت و مکر و نیرنگ هستند میفرماید: (إِن تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا ۖ وَإِن تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ) «[ای مؤمنان،] اگر به شما نیکی [و خوشی] رسد، آنان را اندوهگین میسازد و اگر به شما بدی [و گزندی] رسد، به آن شادمان میشوند؛ و اگر [بر تقدیر الهی] صبر و پرهیزگاری نمایید، مکر و نیرنگشان هیچ زیانی به شما نمیرساند [چرا که] بیتردید، الله به آنچه میکنند احاطه دارد». [آل عمران: ۱۲۰]
و چون عذاب الهی بر قومی نازل شد، آنان را دربرمیگیرد: (وَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُّحِيطٍ) «و[لی] از عذاب روز فراگیر بر شما میترسم». [هود: ۸۴]
و دوزخ در روز قیامت کافران را دربرمیگیرد: (إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا) «ما برای ستمکاران آتشی آماده کردهایم که سراپردههایش آنان را از هر سو فرامیگیرد». [الكهف: ۲۹]
مومن وقتی میداند که الله متعال محیط است، نفس او اطمینان یافته و آرام میگیرد؛ و بر پروردگارش توکل میکند و تقوای او را پیشه میسازد؛ او یاری الله را با تاخیر نمیبیند و از رحمتش ناامید نمیشود و امیدش را از گشایش قطع نمیکند؛ چون گشایش حتما آمدنی است.
او میداند که سوراخ کردن کشتی، اوج نیکی است؛ و کشتن پسربچه، اوج رحمت است و حفظ گنج دو یتیم، اوج وفاداری است؛ (وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَىٰ مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا) «و چگونه بر [انجام] کاری که به [راز] آن آگاه نیستی شکیبایی میکنی؟». [الكهف: ۶۸]
بلکه هر امری وقت بهخصوص و هر چه مقدر شده مدت زمان تعیین شدهای دارد که باید زمان بگذرد تا به آن برسد؛ و هرچیزی نزد الله متعال زمان مشخص خود را دارد: (وَإِن تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ) «و اگر [بر تقدیر الهی] صبر و پرهیزگاری نمایید، مکر و نیرنگشان هیچ زیانی به شما نمیرساند [چرا که] بیتردید، الله به آنچه میکنند احاطه دارد». [آل عمران: ۱۲۰]
پس الله متعال برای هر چیزی اندازهی معینی قرار داده است؛ و زمانی که از آن عبور نخواهد کرد؛ و وقتی که از آن نمیگذرد؛ پس چون موعد مقدر فرا رسد، لحظهای هم از وقت مقرر تاخیر و تقدیمی صورت نمیگیرد.
غم و اندوه زمان خاصی دارد و سپس از بین میرود؛ زمان مشخصی دارد که میگذرد و شرایط متحول میشود. پس برای دست یافتن به مطلوب و از بین رفتن منفور، نباید عجله کرد. امر و فرمان به دست بنده نیست؛ بنده فقط از سبب استفاده نموده و صبر میکند؛ پس یاری الله و گشایش او بر طالب آن در هر مکانی که باشد، دشوار نیست.
ابراهیم علیه السلام را احاطه میکنند و او را در آتش میاندازند، اما آتش سرد و سلامت میشود.
یوسف علیه السلام را برادرانش احاطه میکنند و او را در چاه میاندازند؛ بار دیگر توسط زن عزیز و همراهان وی احاطه میشود و پس از آن به زندان میافتد، اما خداوند محیط مکر و نیرنگ دشمنان را به خودشان بازمیگرداند؛ و احاطهی آنان را به پیروزی و فتحی برای یوسف تبدیل مینماید؛ تا اینکه با عزت بر خزائن زمین چیره باشد.
خانهی مادر موسی علیه السلام احاطه میشود، او نیز موسی را به دریا میاندازد؛ و اینگونه احاطهی آنان به گشایشی برای مادر موسی و موسی تبدیل میشود. و موسی به مادرش بازمیگردد درحالیکه مادرش اطمینان دارد.
فرعون موسی و همراهانش را احاطه میکند، اما احاطهی آنان با هلاکت فرعون و پیروزی موسی همراه میشود.
کافران خانهی رسول خدا صلی الله علیه وسلم را احاطه میکنند و ایشان اندوهگین مکه را ترک میکند؛ و پس از آن است که الله متعال دشمنانش را احاطه میکند؛ و فاتحانه و پیروز به آن بازمیگردد.
پس هرگاه مومن احاطهی الله متعال را احساس کند، ایمانش افزایش یافته و از پروردگارش خوشحال شده و درحالی که در برابر بزرگی و عظمت او فروتنی نموده و تسلیم امرش هست، بسوی او فرار میکند و این قول الله متعال را عملی مینماید: (فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ ۖ إِنِّي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ) «به سوى الله بشتابید كه من هشداردهندهای آشکار از جانب او برای شما هستم». [الذاريات: ۵۰]
بِكَ أَسْتَجِيرُ وَمَنْ يُجِيرُ سِوَاكَا = به تو پناه میآورم و چه کسی جز تو پناه میدهد؛
فَأَجِرْ ضَعِيفًا يَحْتَمِي بِحِمَاكَا = پس این ضعیف را پناه بده که به حمایت تو پناه آورده است
إِنِّي أَوَيْتُ لِكُلِّ مَأْوَىً فِي الحَيَاةِ = من در زندگی به هر پناهگاهی پناه بردم
فَما رَأَيْتُ أَعَزَّ مِنْ مَأْوَاكَا = اما عزتمندتر از پناه تو ندیدم.
فَاقْبَلْ دُعَائِي وَاسْتَجِبْ لِرَجَاوَتِي = پس دعایم را قبول بفرما و امیدم را اجابت کن؛
مَا خَابَ يَوْمًا مَنْ دَعَا وَرَجَاكَا = که هرکس دعا کرده و به تو امیدوار بوده، هیچگاه زیان ندیده است.
بارالها، با توسل به اسم «المحیط» تو از تو میخواهیم که دشمنانمان را با عذابی از جانب خود احاطه کنی و در هر نگرانی ما گشایشی حاصل کنی و از هر تنگنایی راه برونرفتی.
۷۳ – ۷۴ – ۷۵ - ۷۶