۳۹
عمر بن خطاب رضی الله عنه میگوید: «با توبهکنندگان بنشینید که آنان نرمترین دلها را دارند».
أَسَأْتُ وَلَمْ أُحْسِنْ، وَجِئْتُكَ تَائِبًا ... وَأَنَّى لِعَبْدٍ مِنْ مَوَالِيهِ مَهْرَبُ = بدی کردم و نیکی نکردم و با توبه نزد تو آمدم؛ من همچون بردهای هستم که از آقای خود فرار کرده است.
يُؤَمِّلُ غُفْرَانًا فَإِنْ خَابَ ظَنُّهُ ... فَمَا أَحَدٌ مِنْهُ عَلَى الأَرْضِ أَخْيَبُ = و امید بخشش دارد؛ اگر این گمان وی درست نباشد، چه کسی از او بر روی زمین زیانکارتر است.
اکنون به اسم «التواب» الله متعال میپردازیم:
چقدر این اسم الله متعال «التواب» زیباست؛ به گنهکار فرصت میدهد تا از نو شروع کند و مسیر سعادت را از سر گیرد؛ و به این ترتیب از دایرهی تباهی و تاریکی خارج شود: (أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ) «آیا نمیدانند الله است که توبه را از بندگانش میپذیرد و صدقات را میستانَد؛ و بیتردید، الله است که توبهپذیرِ مهربان است». [التوبة: ۱۰۴]
پروردگار ما «تواب» است؛ خود را با صیغهی مبالغه بسیار توبهپذیر توصیف کرده است؛ زیرا کسانی که به سوی او توبه میکنند، بسیارند. و از آنجا که بندگانش مکرر او را نافرمانی میکنند، این اسم با صیغهی مبالغه وارد شده است تا گناهان بزرگ را با توبهی وسیع مواجه کند.
پروردگار ما همواره توبهی توبهکنندگان را میپذیرد و گناه کسانی را که به او روی میآورند، میبخشد؛ حتی اگر توبه تکرار شود، پذیرفته شدن آن تکرار میگردد و این روند تا بینهایت ادامه دارد.
الله متعال میفرماید: (فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ) «اما هرکس بعد از [گناه و] ستمکردنش توبه کند و [اعمال خود را جبران و] اصلاح نماید، بیتردید الله توبهاش را میپذیرد. به راستی که الله آمرزندۀ مهربان است». [المائدة: ۳۹]
در مستدرک حاکم روایت شده که: مردی نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: ای رسول الله، یکی از ما گناه میکند؛ ایشان فرمود: «گناهش نوشته میشود». سپس آن مرد گفت: طلب مغفرت نموده و توبه میکند. رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «آمرزیده میشود و توبهی او پذیرفته میگردد؛ و الله متعال از بخشیدن خسته نمیشود اگر شما از آمرزش خواستن خسته نشوید». [حديث حسن].
بنابراین هر کسی که توبهای نصوح به درگاه خداوند داشته باشد، الله متعال توبهی او را میپذیرد.
به کرم و بزرگواری الله متعال بنگرید، آنگاه که توبهی بنده را بین دو توبه از سوی الله قرار داده است (توبهٔ نخست، توفیق توبه است و توبهی دوم، پذیرش آن) پس توبهی بنده بین دو توبه از پروردگارش - سبحانه وتعالی - قرار دارد؛ توبهی پیشین و توبهی پسین.
ابتدا این خداوند متعال است که به سوی بنده بازمیگردد و به این ترتیب به او اجازه و توفیق توبه میدهد و به او توبه کردن را الهام میکند؛ چنانکه انگیزهی توبه را در قلب او ایجاد میکند؛ و پس از آن است که بنده توبه میکند؛ و این توفیقی از جانب خداوند بخشندهی مهربان توبهپذیر است.
و پس از اینکه بنده توبه میکند، الله متعال به او بازمیگردد و توبهاش را میپذیرد و از خطاها و گناهانش میگذرد؛ چنانکه خود میفرماید: (ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ) «پس [الله با بخشایشِ خویش] به آنان بازگشت تا توبه کنند [و از آنان درگذشت]. یقیناً الله است که توبهپذیرِ مهربان است». [التوبة: ۱۱۸]
معبود بر حقی جز الله نیست، لطف توبه نمودن به تمامی از آن اوست.
وَكَذِلِكَ التَّوَّابُ مِنْ أَوْصَافِهِ ... وَالتَّوْبُ فِي أَوْصَافِهِ نَوْعَانِ = همچنین «تواب» یکی از اوصاف اوست؛ و توبه و بازگشت در میان اوصاف او دو نوع است.
إِذْنٌ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ وقَبُوْلُـهَا ... بَعْدَ المَتَابِ بِمِنَّةِ المَـنَّانِ = اجازهی توبه دادن به بنده و پذیرفتن آن بعد از بازگشت خداوند به سوی بنده با منتی که بر او میگذارد.
اعمال صالح نیز به همین صورت هستند؛ چنانکه الله متعال آنها را به بنده الهام میکند و در برابر آن به او پاداش میدهد؛ بنابراین الله متعال آغازگر نیکی و نعمت است و بخشندهی با سخاوت و بزرگواری است.
توبه بر همهی انسانها واجب است، در همهی مراحل عمر؛ بر مومنان و نافرمانان. چون الله متعال میفرماید: (وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) «و همگی به سوی الله توبه کنید؛ باشد که رستگار گردید». [النور: ۳۱]
و توبه از مصادیق سیر در مسیر کمال است که الله متعال آن را دوست دارد و نقص و عیب نیست؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ) «به راستی که الله توبهکنندگان را دوست دارد و پاکیزگان را [نیز] دوست دارد». [البقرة: ۲۲۲] و میفرماید: (لَّقَد تَّابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ) «بیگمان، الله توبهٔ پیامبر و مهاجران و انصار را پذیرفت». [التوبة: ۱۱۷]
و در مورد آدم علیه السلام میفرماید: (فَتَلَقَّىٰ آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ) «آنگاه آدم از پروردگارش کلماتی فراگرفت [و درخواستِ بخشایش نمود] و الله توبهی او را پذیرفت». [البقرة: ۳۷]
و در مورد ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام میفرماید: (وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا ۖ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ) «و آداب عبادتمان را به ما نشان بده و توبهی ما را بپذیر. حقا که تو توبهپذیرِ مهربانی». [البقرة: ۱۲۸]
و در مورد موسی علیه السلام میفرماید: (فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ) «و چون به هوش آمد، عرض کرد: [بار الها،] تو پاک و منزّهی. به درگاهت توبه كردم و بیتردید، من [میان قومِ خود] نخستین مؤمن هستم». [الأعراف: ۱۴۳]
و این بدیهی است که پیامبران از گناهان بزرگ و کوچک معصوم هستند؛ و اینکه اخباری مبنی بر توبهی آنان ذکر شده است، سبب رفع درجاتشان و بیشتر شدن نیکیهایشان است؛ چراکه الله متعال توبهکنندگان و کسانی را که پاکیزگی پیشه میکنند، دوست دارد.
و در صحیح بخاری از رسول خدا صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «به الله سوگند، من در هر روز بیش از هفتاد بار از الله متعال طلب مغفرت نموده و به سوی او توبه میکنم».
الله متعال میداند که بندگانش عاری از نقص و کوتاهی نیستند و اساسا آنها را چنین آفریده است؛ تا رحمت و بخشش و توبهاش را در میان آنان آشکار نماید؛ در حدیث صحیحی از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت است که فرمودند: «اگر شما گناهانی نداشته باشید که الله متعال آنها را برای شما ببخشد، الله متعال گروهی را میآورد که گناهانی داشته باشند که برای آنان بیامرزد». [به روایت مسلم].
رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «همهی فرزندان آدم خطاکارند و بهترین خطاکاران توبهکنندگان هستند». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
و الله متعال به سبب پذیرفتن توبهی بندگانش، خود را مدح و ستایش نموده و میفرماید: (غَافِرِ الذَّنبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ) «[پروردگاری که] آمرزندۀ گناه و توبهپذیر، سختکیفر و نعمتبخش است؛ هیچ معبودی [بهحق] جز او نیست و بازگشت [همه] به سوی اوست». [غافر: ۳]
و الله متعال از بندگانش میخواهد که بدانند: او توبهی بندهاش را میپذیرد، هرچند گناهانش بزرگ باشند: (إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا) «الله همهی گناهان را میبخشد». [الزمر: ۵۳]
پروردگار ما هم از ما و هم از عبادت ما بینیاز است؛ با این همه به شدت از توبهی بندهاش که توبه میکند، خوشحال میشود؛ چقدر الله متعال بزرگوار است؛ چقدر الله متعال زیباست؛ و چقدر الله متعال مهربان است.
در صحیحین روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله متعال از توبهی بندهی مومنش بیش از مردی خوشحال میشود که در بیابانی خشک و بیآب و علف و نابودگر است و شترش که خوراک و نوشیدنی او را بر پشت دارد همراه اوست؛ پس میخوابد و چون بیدار میشود، شترش رفته است؛ پس در جستجوی آن برمیآید تا اینکه تشنگی به سراغش میآید؛
آنگاه با خود میگوید: به جایی بازمیگردم که در آن بودم و در آنجا میخوابم تا بمیرم. پس سرش را بر ساعدش میگذارد تا مرگش فرا رسد، اما چون بیدار میشود، شترش را نزد خود مییابد که خوراک و نوشیدنیاش را بر پشت دارد؛ الله متعال از توبهی بندهی مومن بیش از این فرد با دیدن شتر و توشهاش خوشحال میشود».
ابن تیمیه رحمه الله میگوید: «هرکس توبه کند، دوست و محبوب الله متعال است». (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ) «به راستی که الله توبهکنندگان را دوست دارد و پاکیزگان را [نیز] دوست دارد». [البقرة: ۲۲۲]
پس شایستهی کسی که این وصف او در رحمت و مهربانی نسبت به بندگانش میباشد، این است که: بیش از همه دوست داشته شود و به تنهایی عبادت شود و شریکی برای او قرار داده نشود؛ و آثار این محبت با خالص نمودن عبادت برای او و تقرب به سوی او با اطاعت و فرمانبرداری از او و دوست داشتن کسانی و چیزهایی که دوست دارد و دشمنی با کسانی و چیزهایی که با آنها دشمنی دارد، نمود یابد.
بلال بن سعد میگوید: پروردگاری دارید که در پی مجازات سریع و عجولانهی شما نیست؛ لغزشها را نادیده میگیرد و توبه را میپذیرد و به کسی روی میآورد که به او رو میکند و با آنکه پشت میکند، مهربانی میکند؛ (وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ) «اوست که توبهی بندگانش را میپذیرد و از بدیها درمىگذرد و آنچه مىكنید مىداند». [الشورى: ۲۵]
توبه فرار کردن از معصیت و نافرمانی به طاعت و فرمانبرداری و از بدی به خوبی و از وحشت نافرمانی به انس گرفتن با خداوند رحمان است.
فرار از خالق به آستانهی او و فرار از جبار به درگاه او و پناه بردن به رضای او از خشمش و به عفو و بخشش او از مجازاتش و به او از اوست؛ و هیچ پناهی از او جز به سوی او نیست و هیچ راه فراری از او جز به سوی او وجود ندارد؛ (فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ ۖ إِنِّي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ) «[ای پیامبر، به مردم بگو:] به سوى الله بشتابید كه من هشداردهندهای آشکار از جانب او برای شما هستم». [الذاريات: ۵۰]
يَا رَبِّ إِنْ عَظُمَتْ ذُنُوْبِي كَثْرَةً ... فَلَقَدْ عَلِمْتُ بِأَنَّ عَفْوَكَ أَعْظَمُ = پروردگارا، اگر گناهان من زیادند، به یقین میدانم که عفو و بخشش تو بزرگتر است.
إِنْ كَانَ لَا يَرْجُوْكَ إِلَّا مُحْسِنٌ ... فَبِمَن يَلُوْذُ وَيَسْتَجيرُ المُجْرِمُ = اگر جز فرد نیکوکار امیدی به تو نداشته باشد، پس آنکه مجرم است، به چه کسی پناه ببرد.
علی بن ابی طالب رضی الله عنه میگوید: «جای تعجب است از کسی که هلاک میشود با اینکه راه نجات را به همراه دارد؛ گفته شد: راه نجات چیست؟ فرمود: توبه و استغفار».
ابن قیم رحمه الله میگوید: «علت و دلیل غالبی که مسلمان را به گناه وامیدارد، تکیهی او بر توبه است؛ و اگر میدانست که گاهی گناه بین او و توبه مانع میشود، ترس و هراسش برانگیخته میشد».
توبه زمانی صادقانه است که با ترک گناه و پشیمانی از انجام آن و ارادهی عدم بازگشت به آن و استبدال آن با عمل صالح همراه باشد؛ و اگر گناه وی مربوط به حقی از بندگان باشد، باید حلالیت صاحب حق را جلب کند.
شقیق بلخی رحمه الله میگوید: «علامت توبه گریه کردن بر گذشته است؛ و ترس از گرفتار شدن به گناه و دوری کردن از دوستان بد و همنشینی با نیکان است».
توبهای که صادقانه باشد، قبول میشود مگر در دو وقت: زمانی که خورشید از مغرب طلوع کند و به هنگام رسیدن جان به گلو.
گاهی الله متعال بندهی مومنش را با چیزی آزمایش میکند که از آن توبه مینماید، تا اینگونه بندگی او تکمیل شود و تضرع نموده و فروتنی کند و به سوی پروردگارش بازگردد.
چه بسیار کسانی که از الله متعال دور شدند و الله متعال بر آنها سخت گرفت، تا اینکه به سوی او بازگشتند؛ و آنگاه که بازگشتند و طعم تقرب و نزدیکی به خداوند را چشیدند و نعمت راه راست و توبه را احساس کردند، الله متعال را بر این سختی و مصیبتی که سبب نجات و رستگاریشان بود، شکر و سپاس گفتند: (وَلَنُذِيقَنَّهُم مِّنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَىٰ دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ) «یقیناً پیش از عذاب بزرگ [آخرت]، از عذاب نزدیک [و سختیهای این دنیا] به آنان میچشانیم؛ باشد که [به درگاه الهی] بازگردند». [السجدة: ۲۱]
و اگر خداوند متعال تو را بر معصیت و نافرمانی و انحرافاتت رها کند و توبه نکنی و در عین حال نعمتها را در دسترس خود ببینی، باید متوجه باشی که خداوند از تو خشمگین است و این وضعیت، استدراجی از سوی الله برای توست؛ چراکه الله متعال میفرماید: (فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ) «وقتی [مشرکان] آنچه را كه به آن پند داده شده بودند فراموش كردند، درهاى هر چیزى [از نعمتهای الهی] را بر آنان گشودیم تا وقتی که به آنچه داده شدند، شاد گردیدند؛ ناگهان آنان را [به کیفر] گرفتیم؛ پس همان دَم [همگی از نجات و رحمت] مأیوس شدند». [الأنعام: ۴۴]
پس چون اعلان توبه کردید، از الله متعال ثبات و پایداری بخواهید؛ چنانکه یکی از دعاهای پیامبر صلی الله علیه وسلم این بود که: «اللَّهُمَّ يَا مُقَلِّبَ القُلُوْبِ! ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ» «بارالها، ای دگرگونکنندهی قلبها، قلبم را بر دین خود پایدار بگردان». [حدیث صحیح. به روایت بخاری در ادب المفرد].
بارالها، توبهی ما را بپذیر که تو توبهپذیر مهربانی؛ و ما و پدر و مادر ما را بیامرز که تو آمرزندهی مهربانی.