۳۷
همزمان با اینکه الله متعال از تو میخواهد که بدانی: او بر عرش قرار دارد؛ از تو میخواهد که یقین داشته باشی که صدایت را میشنود و تو را میبیند؛ سخنانت را میشنود و کارهایت را میبیند و هیچ چیزی از تو بر او پنهان نمیماند؛ مناجات و ندای تو را میشنود، آنچه در دلت میگذرد برای او هویداست و دعایت را میشنود و خواستهات برآورده میشود و استغفارت اجابت شده و توبهات پذیرفته میشود.
آیا درد و رنجها تو را از هم پاشیده است؟ آیا روح تو شوق پروردگارش را دارد؟ الله متعال آه تو را میشنود و از رگ گردن به تو نزدیکتر است؛ تو را اجابت میکند و نگرانیات را برطرف نموده و گشایش حاصل میکند. براستی که او شنوای داناست.
الله متعال در ستایش خود میفرماید: (وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) «و او شنوای داناست». [البقرة: ۱۳۷] در قرآن کریم، این اسم الله متعال: «السمیع» در چهل و پنج مورد وارد شده است.
پس پروردگار ما شنواست و شنوایی او همهی مسموعات را دربرمیگیرد؛ و همهی صداهای موجود در عالم بالا و پایین را میشنود؛ صداهای کم و زیاد را؛ و نزد او به مانند یک صدا هستند؛ و صداها نزد او آمیخته نمیشوند و هیچ لغتی بر او پنهان نمیماند؛ و نزد او نزدیک و دور و پنهان و آشکار یکسان است. الله متعال میفرماید: (سَوَاءٌ مِّنكُم مَّنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَن جَهَرَ بِهِ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّيْلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ) «[ای مردم،] هریک از شما که سخن [خود] را پنهان کند یا آن را آشكارا بیان سازد و هرکس در [تاریکیِ] شب پنهان گردد یا در روز [به دنبال انجام کارهایش] برود، [در علم الهی] یکسان است [و او همه را میداند]». [الرعد: ۱۰]
اشتراک مخلوق با خالق در این اسم، به معنای مشابهت آنها نیست؛ الله متعال بسیار برتر از چنین مشابهتی است؛ چون صفات مخلوق با ضعف و ناتوانی و خلقت او تناسب دارند و صفات خالق چناناند که شایستهی کمال و جلال او میباشند. (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ۖ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ) «هیچ چیز همانند الله نیست و همو شنوا و بیناست». [الشورى: ۱۱]
بنابراین شنیدن در اینجا به معنای شنیدن و احاطه است؛ (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ) «الله سخن آن زن (خَوله بنت ثَعلَبه) را شنید که دربارۀ شوهرش با تو صحبت میکرد و به الله شکایت میبُرد. الله گفتگوی شما را میشنود؛ چرا که الله شنوای بیناست». [المجادلة: ۱] و به معنای استجابت و پذیرفتن است: (إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ) «بیتردید، پروردگارم شنوندۀ دعاست». [إبراهيم: ۳۹]
وَهُوَ السَّمَيعُ يَرَى وَيَسْمَعُ كُلَّ مَا = او شنوایی است که میبیند و هر چه در جهان است
فِي الكَوْنِ مِنْ سِرٍّ وَمِنْ إِعْلَانِ = پنهان و آشکار، همه را میشنود.
وَلِكُلِّ صَوْتٍ مِنْهُ سَمْعٌ حَاضِرٌ = و هر صدایی را میشنود
فَالسِّـرُّ وَالإِعْلَانُ مُسْتَوِيَانِ = و پنهان و آشکار نزد او یکسان است.
وَالسَّمْعَ مِنْهُ وَاسِعُ الأَصْوَاتِ لَا = شنوایی او همهی صداها را در برمیگیرد
يَخْفَى عَلَيْهِ بَعِيدُهَا وَالدَّانِي = و هیچ صدای دور و نزدیکی بر او پنهان نمیماند.
در صحیحین وارد شده که: رسول خدا صلی الله علیه وسلم شنید که صحابه با صدای بلند پروردگارشان را به دعا میخوانند؛ پس فرمود: «ای مردم، بر خود رحم کنيد (و صدایتان را پايين بياوريد)؛ چون شما شخصِ ناشنوا و غايبی را نمیخوانيد؛ بلکه شنوایی بینا را به دعا میخوانید». و به مجرد اینکه بنده از دعا کردن و مناجات خود فارغ میشود، اجابت دعا نمایان میشود، چون الله متعال شنوای داناست.
ندای درماندگان را میشنود و دعای نیازمندان را اجابت میکند و ستمدیدگان را یاری نموده و ستایش ستایشگران را میشنود؛ چنانکه دعای دعاگویان را میشنود و صدای پای مورچهی سیاه بر سنگ سیاه در شب تاریک را میشنود؛ آنچه در دل خطور میکند، میشنود و مناجات ضمایر را میشنود.
زنی - به نام خولة - برای شکایت از شوهرش نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم رفت. عایشه رضی الله عنها که در گوشهای از خانه بود، میگوید: کلمهای را شنیده و کلمهای را نمیشنید؛ و بعد از این جدال، جبرئیل علیه السلام این آیه را بر محمد صلی الله علیه وسلم نازل میکند: (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ) «الله سخن آن زن (خَوله بنت ثَعلَبه) را شنید که دربارۀ شوهرش با تو صحبت میکرد و به الله شکایت میبُرد. الله گفتگوی شما را میشنود؛ چرا که الله شنوای بیناست». [المجادلة: ۱] چه نزدیکی عجیبی و علم گستردهای و شنوایی جامعی.
شنوایی الله متعال نسبت به اولیا و دوستانش، از جنس اجابت و حفاظت و توفیق است؛ از آنان میشنود و ترسشان را به امنیت و آرامش تبدیل میکند، چنانکه ترس موسی علیه السلام را به آرامش تبدیل نمود؛ آنگاه که ترس خود از رفتن نزد فرعون را اعلان نمود؛ پس الله متعال به او فرمود: (لَا تَخَافَا ۖ إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَىٰ) «نترسید [که] یقیناً من همراهتان هستم [و همه چیز را] میشنوم و میبینم». [طه: ۴۶]
الله متعال حامی و مراقب آنان است؛ و همین که الله متعال مراقب آنان باشد، کفایت میکند.
زمانی که ترسها به تو هجوم آوردند و سختیها و دشواریها سخت و سختتر شدند، با این اسم بزرگ، به پروردگارت متوسل شو؛ چنانکه پیامبران به او متوسل شدند؛ چراکه او مناجات را میشنود و به هنگام درماندگی اجابت میکند و ناگواری را برطرف مینماید؛ بنابراین نگرانی و پریشانی خود را به گوش احدی نرسان، نزد او سر به سجده بگذار و بار خواستههایت را به درگاه او بر زمین بگذار و با او سخن بگو و در پیشگاه او گریه کن و پس از آن منتظر گشایش باش.
الله متعال به زکریا چیزی را داد که در دل داشت، بعد از اینکه پنهانی او را ندا داد: (إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا) «آنگاه که پروردگارش را به ندایی پنهان [به دعا] خواند». [مريم: ۳] و به این ترتیب الله متعال به او فرزندی صالح بخشید؛ بعد از اینکه با توسل به اسم او تضرع نمود: (رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً ۖ إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ) «پروردگارا، از جانب خویش فرزندى پاک و پسندیده به من عطا كن [که] بیتردید، تو شنوندۀ دعایی». [آل عمران: ۳۸]
ابراهیم با توسل به این اسم از الله متعال میخواهد که عملش را قبول کند؛ زمانی که او و پسرش اسماعیل، بنای کعبه را به پایان رساندند: (رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا ۖ إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ). «پروردگارا، [اعمالِ نیک ما ـ از جمله بنای این خانهی مقدس را] از ما بپذیر که بیتردید، تو شنوای دانایی». [البقرة: ۱۲۷]
و با این نام مبارک است که ابراهیم علیه السلام بخاطر اجابت شدن دعایش، الله متعال را شکرگزاری میکند: (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ ۚ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ) «ستایش از آن الله است که در کهنسالی، اسماعیل و اسحاق را به من عطا فرمود. بیتردید، پروردگارم شنوندۀ دعاست». [إبراهيم: ۳۹]
و با این اسم است که زن عمران با درخواست پذیرفته شدن عملش، به پروردگارش تقرب میجوید؛ آنگاه که فرزند درون شکمش را نذر میکند: (إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي ۖ إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) «[ای پیامبر، یاد کن از] هنگامی که همسر عمران گفت: پروردگارا، من آنچه را در شکم دارم برای تو نذر کردم که آزاد [از همه چیز، در خدمت بیتالمقدس و عبادتکننده تو] باشد؛ پس از من بپذیر که تو خود شنوای دانایی». [آل عمران: ۳۵]
در نتیجهی دسیسهچینی و فسادی که پیرامون یوسف علیه السلام را گرفته بود، دنیا با تمام وسعتش بر او تنگ شد، پس پروردگارش را چنین به دعا خواند: (رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ ۖ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُن مِّنَ الْجَاهِلِينَ (۳۳) «پروردگارا، زندان برای من از آنچه [اینها] مرا به سویش میخوانند محبوبتر است؛ و اگر نیرنگشان را از من نگردانی، به آنان گرایش مییابم و [اگر چنین کنم،] نادان خواهم بود. فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) پروردگارش [دعای] او را اجابت کرد و نیرنگشان را از او بازگردانْد. بیتردید، او شنوای داناست». [يوسف: ۳۳-۳۴]
یونس در شکم ماهی چنین ندا میدهد: (لَّا إِلَٰهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ) «[پروردگارا،] هیچ معبودی [بهحق] جز تو نیست. تو منزّهی. بیتردید، من از ستمکاران بودهام». [الأنبياء: ۸۷] و این صدایِ ضعیفِ برآمده از تاریکیهای سهگانه است که آسمان را میشکافد و با شنوای دانا مناجات میکند که او را از غم نجات دهد: (فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ) «دعایش را اجابت کردیم و او را از اندوه نجات دادیم». [الأنبياء: ۸۸]
الله متعال بندهاش را آزمایش میکند تا شکوا و تضرع و دعای او را بشنود؛ (قَالَ إِنَّمَا أَشْكُو بَثِّي وَحُزْنِي إِلَى اللَّهِ) «[یعقوب] گفت: من از درد و اندوه خویش به [درگاه] الله مینالم». [يوسف: ۸۶]
شیاطین انسی و جنی گردهم جمع میشوند و شروع به وسوسه و تلاش برای تسلط بر تو میکنند، تا اینکه به غم و اندوه و تشویش و نگرانی دچار شوی، اما الله متعال تو را امر میکند که از او یاری بخواهید و با دو اسم «السمیع العلیم» از شر آنان به او پناه ببری: (وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ ۚ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) «و اگر وسوسهای از سوی شیطان به تو رسید ، به الله پناه ببر [که] بیتردید، او شنوای داناست». [الأعراف: ۲۰۰]
دو نفر از قریش و یک نفر از ثقیف یا دو نفر از ثقیف و یک نفر از قریشیان در کنار خانهی کعبه گردهم آمده و در مورد صحابه میگفتند: اینان چربی زیادی دارند و شکمگنده هستند و از فهم و درک اندکی برخوردارند؛ پس یکی از آنان گفت: آیا فکر میکنید آنچه میگوییم را الله میشنود؟
دیگری گفت: اگر بلند صحبت کنیم میشنود و اگر آرام سخن بگوییم، نمیشنود.
و دیگری گفت: اگر وقتی بلند صحبت کنیم میشنود، چون آرام سخن بگوییم هم میشنود! پس الله متعال این آیات را نازل نمود: (وَمَا كُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَن يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلَا أَبْصَارُكُمْ وَلَا جُلُودُكُمْ وَلَٰكِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا يَعْلَمُ كَثِيرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ (۲۲) «شما كه [گناهانتان را] پنهان نمىكردید، نه از آن بابت بود كه تصور مىكردید گوش و چشم و پوستتان علیه شما گواهى نمىدهند؛ بلكه گمان میکردید الله بر بسیارى از اعمالى كه مىكنید، آگاه نیست. وَذَٰلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَاكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنَ الْخَاسِرِينَ) این پندار شما دربارۀ پروردگارتان بود كه موجب هلاكت شما گردید و [سرانجام] زیانكار شدید». [فصلت: ۲۲-۲۳]
پیامبر ما صلی الله علیه وسلم وقتی برای نماز شب برمیخاست، با این دو اسم «السمیع العلیم» از الله متعال پناه میخواست و میگفت: «أَعُوذُ بِاللهِ السَّمِيعِ العَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ؛ مِنْ هَمْزِهِ وَنَفْخِهِ وَنَفْثِهِ» یعنی: «پناه میبرم به الله شنوای دانا از شیطان رانده شده؛ از وسوسهی او و کبر او و شعر او». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
و با دو اسم «السمیع العلیم» از هر ضرری که دچارش میشد، به الله متعال پناه میبرد: «هرکس سه بار بگوید: بِسْمِ اللهِ الَّذِي لَا يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ، فِي الأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ، وَهُوَ السَّمِيعُ العَلِيمُ (به نام الله که با اسم او هیچ چیزی در زمین و آسمان ضرر نمیرساند و او شنوای داناست)؛ تا صبح کند، به هیچ بلای ناگهانی دچار نمیشود؛ و هرکس آن را سه بار به هنگام صبح بگوید، تا شب کند، به هیچ بلای ناگهانی دچار نمیشود». [حدیث صحیح. به روایت ابوداود].
اگر این اسم بزرگ یعنی «السمیع» را احساس کنی، همواره تو را در حال نزدیکی به خداوند متعال قرار میدهد.
بارالها، ای خداوند سمیع، ای شنوا، ای دانا، ما را از جمله کسانی قرار بده که تو را به دعا میخوانند و آنان را اجابت میکنی؛ و به درگاه تو تضرع نموده و به آنان رحم میکنی.