۲۶ - ۲۷
طبرانی با سند صحیح از ابو طویل روایت نموده که: وی نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم رفت و گفت: نظرتان در مورد مردی چیست که همهی گناهان را مرتکب شده و چیزی از آنها را رها نکرده است و هیچ نیازی نداشته مگر آن را برطرف نموده است؛ آیا چنین کسی میتواند توبه کند؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود:
«آیا اسلام آوردهای؟». وی گفت: من گواهی میدهم که معبود بر حقی جز الله نیست، یکتاست و شریکی ندارد؛ و تو رسول و فرستادهی الله هستی. پس رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «بله، نیکیها را انجام بده و بدیها را ترک کن که در این صورت الله متعال تمام بدیهایت را به نیکی تبدیل میکند». وی گفت: حتی خیانتها و بدکاریهایم را؟ رسول خدا فرمود: «بله [حتی آنان را]». پس الله اکبر گفت و پیوسته تکبیر میگفت تا اینکه از دیدهها دور شد.
وَإِنِّي لَأَدْعُوْ اللهَ أَطَلُبُ عَفْوَهُ = و من الله را به فریاد میخوانم و عفو و بخشش او را میخواهم
وَأَعْلَمُ أنَّ اللهَ يَعْفُوْ وَيَغْفِرُ = و میدانم که الله میبخشد و میآمرزد.
لَئِنْ أَعْظَمَ النَّاسُ الذُّنُوْبَ فَإِنَّهَا = از میان مردم، آنکه بزرگترین گناهان را دارد،
وَإِنْ عَظُمَتْ فَفِي رَحْمَةِ اللهِ تَصْغُرُ = هرچند بزرگ باشند، در برابر رحمت الهی کوچک هستند.
سخن ما از اسمی است که هیچ گنهکار و مومنی آن را نمیشنود مگر اینکه قلبش وابسته و دلبستهی آن گشته و به شدت از آن خوشحال میشود؛ و دروازهی امید به روی او گشوده میشود؛ این اسم، اسم الله متعال «الغفور و الغفار» است.
الله متعال میفرماید: (نَبِّئْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) «[ای پیامبر،] به بندگانم خبر بده که من آمرزندۀ مهربانم». [الحجر: ۴۹] و میفرماید: (فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا) «گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بخواهید [که] بیگمان، او بسیار آمرزنده است». [نوح: ۱۰] و میفرماید: (إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ) «آمرزشِ پروردگارت گسترده است». [النجم: ۳۲]
اصل «الغفر» در لغت به معنای پوشاندن و مستور کردن است.
و پروردگار ما پوشانندهی گناهان بندگانش میباشد؛ و به این ترتیب کسی جز او از گناهانشان اطلاع نمییابد؛ و از گناهانشان درمیگذرد.
او کسی است که بارها و بارها و پی در پی و بیشمار گناهان بندگانش را میآمرزد؛ و هر بار که توبهی بنده از گناه تکرار شود، مغفرت و آمرزش الله متعال تکرار میشود.
طبرانی و دیگران روایت کردهاند که: مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: ای رسول خدا، یکی از ما گناهی مرتکب میشود؛ رسول خدا فرمود: «گناهش نوشته میشود». سپس آن مرد گفت: طلب مغفرت نموده و توبه میکند. رسول خدا فرمود: «آمرزیده میشود و توبهی او پذیرفته میگردد؛ و الله متعال از بخشیدن خسته نمیشود اگر شما از آمرزش خواستن خسته نشوید». [حدیث حسن در معجم الکبیر ومعجم الأوسط].
وَهُوَ الغَفُورُ فَلَوْ أَتَى بِقُرَابِهَا ... مِنْ غَيَرِ شِرْكٍ بَلْ مِنَ العِصْيَانِ = او خداوند آمرزنده است؛ پس چون کسی به اندازه پری زمین، گناهانی به غیر از شرک با خود بیاورد،
لَأَتَاهُ بِالغُفْرَانِ مِلءَ قُرَابِهَا ... سُبْحَانَهُ هُوَ وَاسِعُ الغُفْرَانِ = الله متعال به همان اندازه مغفرت خود را شامل او میگرداند؛ پاک و منزه است پروردگاری که بخشش او وسیع و گسترده است.
الله عزوجل در درگاه خود را به سوی گنهکاران و هرکس که قصد توبه داشته باشد، باز گذاشته است؛ چنانکه میفرماید: (قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) «[ای پیامبر،] به بندگانم که [در ارتکاب به شرک و گناه] زیادهروی کردهاند، بگو: از رحمت الهی مأیوس نباشید؛ چرا که [اگر توبه کنید،] الله همهی گناهانتان را میبخشد. به راستی که او تعالی بسیار آمرزنده و مهربان است». [الزمر:۵۳]، بلکه از بالای هفت آسمان کسانی را ندا میدهد که میگویند: الله یکی از سه خداست؛ آنان را به توبه فرامیخواند تا بیامرزدشان. چنانکه میفرماید: (أَفَلَا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ) «آیا به سوی الله بازنمیگردند و از او طلب آمرزش نمیکنند؟ حال آنکه الله آمرزندۀ مهربان است». [المائدة: ۷۴]
همهی گناهان بخشیده میشوند، مگر زمانی که فرد درحالی به الله متعال روی بیاورد که مشرک باشد: (إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَاءُ ۚ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَىٰ إِثْمًا عَظِيمًا) «بیگمان، الله این گناه را که به او شرک آورده شود نمیبخشد و غیر از آن را - برای هرکس بخواهد - میبخشد؛ و هرکس به الله شرک ورزد، یقیناً گناهی بزرگ بربافته است». [النساء: ۴۸]
آیات در این زمینه بسیارند.
اما در سنت نبوی و در حدیث قدسی آمده است: «الله تبارک وتعالی میفرماید: ای فرزند آدم، تا وقتی که مرا بخوانی و به من اميدوار باشی، همهی گناهانی را که از تو صادر شده است، میبخشم و [به گناهانت] اهميت نمیدهم. ای آدمیزاد! اگر گناهانت به اندازهای بزرگ و زياد باشد که به ابرهای آسمان برسد و سپس از من آمرزش بخواهی، تو را میبخشم و [به گناهانت] توجه نمیکنم. ای فرزند آدم! اگر درحالی به سوی من بيايی و با من ملاقات کنی که به پُریِ زمين گناه کردهای، ولی هيچ چيز و هيچکس را شريکم نساخته باشی، من با همين اندازه مغفرت و آمرزش، نزدت خواهم آمد». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
و این امتیاز برای کسی است که خالصانه و با قصد بازنگشتن به گناه، طلب مغفرت و آمرزش کند و توبهاش صادقانه باشد؛ و چون صدق و راستی وی برای الله متعال محرز شود، بدیهای وی را به نیکی تبدیل میکند؛ و این از بخشش و کرم او نسبت به بندگانش است.
اعمال صالح کفارهی گناهان هستند؛ الله متعال میفرماید: (إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ) «بیتردید، نیکیها بدیها را از بین میبرد». [هود: ۱۱۴] و در روایت صحیح از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمودند: «وَأَتْبِعِ السَّيِّئَةَ الحَسَنَةَ تَمْحُهَا» «و در پی بدی نیکی انجام بده تا آن را محو کند». [حدیث صحیح. به روایت ترمذی].
و مصیبتهایی که بنده دچار آنها میشود - چه مصیبت متوجه خودش یا فرزندان یا اموالش گردد - کفارهی بدیها و گناهان او هستند؛ و این زمانی است که امید ثواب داشته باشد و صبر کند و به قضا و قدر الهی راضی باشد.
و الله متعال از توبهی بنده بیش از مردی خوشحال میشود که شتر خود را درحالی در بیابان گم میکند که خوراکی و نوشیدنی وی بر آن بوده و سپس آن را مییابد.
و هراندازه گناه بزرگ باشد یا بنده آن را تکرار کند، مادامی که بنده استغفار نموده و طلب آمرزش نماید، الله متعال رحمتش را وسیعتر میگرداند؛ (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ) «و رحمتم همه چیز را فراگرفته است». [الأعراف: ۱۵۶] و در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه وسلم ثابت است که از پروردگارش حکایت میکند: «بندهای گناهی مرتکب شد و گفت: بارالها، گناهم را برای من ببخش و بیامرز؛ پس الله تبارک وتعالی فرمود: بندهام گناهی مرتکب شد و دانست که پروردگاری دارد که گناه را میآمرزد؛ و به سبب آن مواخذه میکند. سپس دوباره مرتکب گناه شد و گفت: پروردگارا، گناهم را برای من ببخش و بیامرز؛ پس الله تبارک وتعالی گفت: بندهام گناهی مرتکب شد و دانست که پروردگاری دارد که گناه را میآمرزد. اما باز به گناه بازگشت و گفت: پروردگارا، گناهم را برای من ببخش و بیامرز؛ پس الله تبارک وتعالی گفت: بندهام گناهی مرتکب شد و دانست که پروردگاری دارد که گناه را میبخشد و به سبب گناه مواخذه میکند؛ هرچه میخواهی انجام بده که تو را بخشیدم و آمرزیدم». [به روایت مسلم]. یعنی مادامی که توبه کنی و طلب بخشش نموده و برای آمرزش به سوی خداوند رجوع کنی، تو را میبخشم و میآمرزم.
درِ درگاه الهی برای هرکس که توبه کند و به سوی او بازگردد، باز است؛ و او همواره بخشنده و آمرزنده بوده و هست؛ و وعدهی مغفرت و بخشش به کسانی داده که اسباب آن را مهیا میکنند؛ (وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَىٰ) «و یقیناً من آمرزندهی كسى هستم كه توبه كند و ایمان آورد و كاری شایسته کند و آنگاه بر هدایت [خود باقى] بماند». [طه: ۸۲] و هرکس گناهان و بدیهایش زیاد شود تا جایی که بی حد و حصر شود، باید از الله متعال طلب مغفرت کند برای گناهانی که الله متعال آنها را میداند؛ چون الله متعال همه چیز را میداند و شمرده است.
و این به آن معنا نیست که مسلمان در ارتکاب گناه اسراف و زیادهروی کند و به این بهانه که الله متعال آمرزنده و مهربان است، در نافرمانی الله جری شود؛ چراکه الله متعال میفرماید: (رَّبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِي نُفُوسِكُمْ ۚ إِن تَكُونُوا صَالِحِينَ فَإِنَّهُ كَانَ لِلْأَوَّابِينَ غَفُورًا) «پروردگارِ شما، به آنچه در دلهایتان است آگاهتر است. اگر شایسته باشید، یقیناً او در حقِ توبهکاران آمرزنده است». [الإسراء: ۲۵] فضیل بن عیاض میگوید: «استغفار کردن بدون دست کشیدن از گناه، توبهی دروغگویان است».
همهی مردم و در راس آنها پیامبران به طلب مغفرت و آمرزش امر شدهاند؛ (فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا) «گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بخواهید [که] بیگمان، او بسیار آمرزنده است». [نوح: ۱۰] و در روایت صحیحی، رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «به الله سوگند، من در روز بیش از هفتاد بار از الله متعال طلب آمرزش نموده و به سوی او توبه میکنم». [به روایت بخاری]. این در حق پیامبران است، بنابراین دیگران که در مرتبهی پایینتری از آنان قرار دارند، به استغفار سزاوارترند. رسول خدا صلی الله علیه وسلم خطاب به علی بن ابی طالب رضی الله عنه فرمود: «آیا به تو کلماتی نیاموزم که چون آنها را بگویی، الله متعال تو را میبخشد؛ و اگر مغفور و آمرزیده بوده باشی، به مراتب تو بیفزاید؟ بگو: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ العَلِيُّ العَظِيمُ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الحَلِيمُ الكَرِيمُ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ العَرْشِ العَظِيمِ» یعنی: «معبود بر حقی جز الله بلندمرتبهی بزرگ نیست، معبود بر حقی جز الله بردبار بخشنده نیست، معبود بر حقی جز الله نیست، پاک و منزه است الله پروردگار عرش بزرگ». [صحیح، به روایت ترمذی].
و علی رضی الله عنه میگوید: «عجیب است وضعیت کسی که سبب نجات را به همراه دارد و هلاک میشود! گفته شد: سبب نجات چه هست؟ گفت: استغفار». و قتاده رحمه الله میگوید: «قرآن شما را هم به درد و هم به درمانتان راهنمایی میکند؛ درد شما گناهانتان است و درمان شما استغفار».
شیخ الاسلام رحمه الله میگوید: گناهان سبب زیان و ضرر هستند؛ و استغفار اسباب این زیان و ضرر را از میان برمیدارد؛ چنانکه الله متعال میفرماید: (وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ) «و تا زمانی که [از درگاه الهی] آمرزش میطلبند، الله عذابكنندۀ آنان نیست». [الأنفال: ۳۳]
ابن کثیر رحمه الله میگوید: «هرکس موصوف به این صفت یعنی استغفار باشد، الله متعال روزی وی را برای او آسان و در دسترس میگرداند و امور وی را آسان میگرداند و شان و توان وی را برای او حفظ میکند».
أَشْكُوْ إِلَيْكَ ذُنُوْبًا لَسْتُ أُنكِرُهَا ... وَقَدْ رَجَوْتُكَ يَا ذَا المَنِّ تَغْفِرُهَا ... مِنْ قَبْلِ سُؤْلِكَ لِي فِي الحَشْرِ يَا أَمَلِي ... يَوْمَ الجَزَاءِ عَلَى الأَهْوَالِ تَذْكُرُهَا = از گناهانی نزد تو شکایت میکنم که منکرشان نیستم؛ اما به تویی که صاحبمنتی امید دارم که آنها را بیامرزی. پیش از آنکه از من در صحرای محشر سوال کنی ای امید من؛ روز جزا با وحشتی که ذکر نمودی.
أَرْجُوْكَ تَغْفِرُهَا فِي الحَشْرِ يَا أَمَلِي ... إِذْ كُنْتَ سُؤْلِي كَمَا فِي الأَرْضِ تَسْتُرُهَا = ای امید من به تو امیدوارم که اگر در صحرای محشر از آنان سوال نمودی، آنها را ببخشی؛ چنانکه در زمین آنها را پوشاندی.
و راز جمع میان لااله الاالله و استغفار در این آیه: (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ) «[ای پیامبر،] بدان که معبودی [بهحق] جز الله نیست؛ و برای گناه خویش و [گناهِ] مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه». [محمد: ۱۹] این است که: توحید اصل و اساس و ریشهی شرک را میخشکاند و از بین میبرد و استغفار فروع آن را محو میکند.
بنابراین بهترین ثنا و ستایش گفتن لااله الاالله و بهترین دعا استغفرالله است؛ و از این باب است که الله متعال پیامبرش را به توحید و استغفار برای خود و برادران و خواهران مومنش امر میکند.
بارالها، ما و پدر و مادر ما و همهی مسلمانان را بیامرز، ای پروردگار جهانیان.