49 - 50
په سنن نسائي کي د هاني څخه روايت دی چي کله رسول الله -صلی الله عليه وسلم- ته یو پلاوی راغی نو له هغه (پلاوي) څخه یې واوريدل، چې هغوی به هاني په: ابا الحکم کنیې سره یاداوه؛ نو رسول الله -صلی الله علیه وسلم- راوغوښت او ویې فرمایل: «إِنَّ اللهَ هُوَ الحَكَمُ، وَإِلَيْهِ الحُكْمُ، فَلِمَ تُكْنَّى أَبَا الحَكَمِ؟»، فقال: إن قومي إذا اختلفوا في شيء أتوني، فحكمت بينهم؛ فرضي كلا الفريقين؛ فقال رسول الله -صلى الله عليه وسلم- : «مَا أَحْسَنَ مِنْ هَذَا! فَمَا لَكَ مِنَ الوَلَدِ؟» قال: لي شريح، ومسلم، وعبد الله، قال: «فَمَنْ أَكْبَرُهُمْ؟»، قلت: شريح، قال: «فَأَنْتَ أَبُو شُرَيْحٍ» الله الحکم دی، او ټول حکم هغه لره دی، نو تا ولې خپل ځان باندې ابا الحکم نوم ایښی دی؟ هغه وویل: هر کله چې زما قوم کې اختلاف پیدا شي نو هغوی ما ته راځي، زه د هغوی په منځ کې فیصله کوم؛ نو دواړه خواویې راضي کیږي؛ نو رسول الله – صلی الله علیه وسلم- وفرمایل: " دا څومره ښه خبره ده! آیا ته زوی لرې؟" ويې ويل: زه شریح، مسلم او عبدالله لرم، ويې ويل: په دوی کې تر ټولو لوى څوک دى؟ ما ويل: شریح، هغه وفرمایل: ته ابو شريح يې". [صحیح حدیث دی]
زمونږ د رب – عزوجل- له نومونو څخه: الحکم او الحکیم (د مخلوقاتو مطلق حاکم، د لوی حکمت خاوند) دی، الله – سبحانه و تعالی- فرمایي: (لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) (نشته دی هېڅ لايق د عبادت مګر هم دى دى، چې ډېر غالبه، ښه حكمت والا دى). [آل عمران سورت: ایت 6]، او هغه -سبحانه وتعالى- وفرمایل- : (أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ) (د حكم (او فيصلې كولو) ټول اختيار خاص د هغه دى، او هغه تر ټولو ژر حساب كوونكى دى) [الأنعام سورت: ایت 62].
«الحکیم دوه معناوې لري:
لومړی: هغه څوک چې ټول شیان یې محکم او مکمل کړي وي، او الله –تبارک و تعالی– حکیم دی؛ ځکه چې هغه په خپلو خبرو او کارونو کې تر ټولو ماهر او محکم دی؛ د هغه خبرې او عمل ټول سم دي، اوچت کمال ته رسېدلي دي.
او په هغه کې مهارت شتون لري چې د حکمت هدف دی: دا دی چې هر څیز یې په خپل ځای کې ایښی دی؛ او خپل مخلوق یې په غوره توګه اداره کړی، او خپل مخلوق یې په غوره توګه جوړ کړی، نو د هغه په اداره کولو او ارزونو کې هیڅ عیب نه راځي، او د هغه په کار کې هیڅ ډول کموالی او نیمګړتیا نه پیدا کیږي، او د هغه په کار کې هیڅ ډول تیروتنه او خطا شتون نلري، او الله – تبارک و تعالی- رښتیا ویلي دي: (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ) [(وګورئ) كاریګري د الله هغه چې هر شى يې محكم كړى دى]. [النمل سورت : ایت 88].
او لکه څنګه چې هغه خپل مخلوق مضبوط کړی د خپل کتاب –چې هغه قران کریم- دی ایتونه یې هم مضبوطې کړې دي؛ هغه –جل جلاله– فرمایلي دي: (فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) (نو الله هغه لرې كوي چې شیطان يې غورځوي، بیا الله خپل ایتونه مضبوطوي، او الله ښه عالم، ښه حكمت والا دى). [الحج سورت: ایت 52]، او خپل کتاب یې په حکمت لرونكي کتاب باندې وصف کړی: (تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ) (دغه د حكمت لرونكي كتاب ایتونه دي). [لقمان سورت: ایت 2].
د الحکیم دویمه معنا: دا ده چې هغه –تبارک و تعالی- د خپلو بندګانو په منځ کې قضاوت کوونکی او حاکم دی، نو الله -عزوجل- د خپلو بندګانو په منځ کې قاضي او حاکم دی، یعنې: هغه د خپلو بندګانو تر منځ قضاوت کوي، او د خپل قانون او شریعت له مخې د هغوی تر منځ فیصله کوي.
او ځان یې په پریکړې کولو سره ځانګړی کړی؛ نو د هیچا لپاره جواز نلري چې د هغه څه څخه سرغړونه وکړي، چې هغه د ځان لپاره ځانګړی کړی، ځکه چې الله - عزوجل - فرمایلي دي: (إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۖ يَقُصُّ الْحَقَّ ۖ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ) (حكم (د فيصلې اختيار) يوازې له الله سره دى، هغه حق بیانوي او هغه ډېر غوره فیصله كوونكى دى). [الأنعام سورت: ایت 57]، او الله -عز وجل- فرمایي-: (أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ) (د حكم (او فيصلې كولو) ټول اختيار خاص د هغه دى، او هغه تر ټولو ژر حساب كوونكى دى). [الأنعام سورت: ایت 62]".
او الله د قاضي او حاکم په توګه غوره کول د هغه د کتاب او د هغه د رسول -صلی الله علیه وسلم- د سنتو په تحکیم سره کیږي هر کله چې اختلاف پیدا شي؛ الله فرمایي: (وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِن شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ) (او هر هغه شى چې تاسو په هغه كې اختلاف وكړئ، نو د هغه حكم (فیصله) الله ته ده). [الشورى سورت: ایت 10].
هغه یوازې الله –عزوجل- دی چې د خپلو بندګانو په منځ کې د قضاوت وړ دی؛ ځکه چې هغه د دوی رب، خالق او معبود دی. (أَفَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي حَكَمًا وَهُوَ الَّذِي أَنزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا) (ایا نو زه له الله نه سِوا بل كوم حَكم (عادل قاضي) ولټوم، حال دا چې همغه دى چې تاسو ته يې كتاب نازل كړى دى، چې ښه تفصیل يې شوى دى). [الأنعام سورت: ایت 114].
او زمونږ رب تر ټولو ډېر ښه حکم او فیصله کونکی دی، ځكه هغه –تبارک و تعالی- په هر څه پوهېږي، او د هرې مسئلې لپاره مناسب حكم وركوي؛ الله – عزوجل- فرمايي: (وَاتَّبِعْ مَا يُوحَىٰ إِلَيْكَ وَاصْبِرْ حَتَّىٰ يَحْكُمَ اللَّهُ ۚ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ) (او ته متابعت كوه د هغه څه چې تا ته وحې کیږي او صبر كوه تر هغه پورې چې الله فیصله وكړي او هغه تر ټولو غوره فیصله كوونكى دى). [يونس سورت: ایت 109].
مؤمن تر هغه وخته مؤمن نه دی چې تر څو د الله -تعالی- شریعت ته غاړه کې نه ږدي، او په هغه کې چې هر څه راغلي وي ورته تسلیم نشي، الله – تبارک و تعالی- وفرمایل: (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا) (پس داسې نه ده، ستا پر رب مې دې قسم وي! دوى مومنان كېدى نشي تر هغه پورې چې دوى په خپل مینځ كې په پېښو جګړو كې تا فیصله كوونكى ومني، بیا په خپلو نفسونو كې ستا د كړې فیصلې په باره كې هېڅ تنګي ونه مومي او په ښو منلو سره يې ومني). [النساء سورت: ایت 65].
او هغه امت چې د اسلام دعوه کوي هغوی لره بریا نشته ترڅو چې د الله شریعت خپل قانون جوړ کړي.
او چا ته چې حکمت ورکړل شو، نو ډېر خیر ورکړل شوی دی، او الله له خپلو بندګانو څخه چا ته چې وغواړي حکمت ورکوي. (وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ) (او یقینًا مونږ لقمان ته حكمت وركړى و). [لقمان سورت: ایت 12]، او ټولو پیغمبرانو ته حکمت ورکړل شوی وو او هغه کې پر یو بل باندې برتری ورکړی شوی وه.
په صحیحینو کې راغلي: رسول الله -صلی الله علیه وسلم- وفرمایل: «كَانَتِ امْرَأَتَانِ مَعَهُمَا ابْنَاهُمَا، جَاءَ الذِّئْبُ فَذَهَبَ بِابْنِ إِحْدَاهُمَا، فَقَالَتْ لِصَاحِبَتِهَا: إِنَّمَا ذَهَبَ بِابْنِكِ، وَقَالَتِ الأُخْرَى: إِنَّمَا ذَهَبَ بِابْنِكِ. "دوه ښځې وې چې هرې یوې سره د هغې زوی هم و، لیوه راغی او د یوې زوی یې له ځان سره یوړ، نو یوې یې بلې ته وییل: لیوه ستا زوی یې له ځانه سره یوړ، هغې بلې وویل ستا زوی یې یوړ.
فَتَحَاكَمَتَا إِلَى دَاوُدَ -عليه السلام- ؛ فَقَضَى بِهِ لِلْكُبْرَى، فَخَرَجَتَا عَلَى سُلَيْمَانَ ابْنِ دَاوُدَ -عليهما السلام- فَأَخْبَرَتَاهُ؛ فَقَالَ: ائْتُونِي بِالسِّكِّينِ أَشُقُّهُ بَيْنَهُمَا. نو هغوی دواړو د فیصلې لپاره داود -علیه السلام- ته ورغللې؛ نو هغه پرې د مشرې لپاره فیصله وکړه، نو هغوی دواړه سلیمان بن داود -علیهما السلام- ته لاړلې او کیسه یې بیانه کړه؛ هغه وویل: ماته یو چاقو راوړئ چې ستاسو تر منځ یې دوه ټوټې کړم.
فَقَالَتِ الصُّغْرَى: لاَ تَفْعَلْ -يَرْحَمُكَ اللهُ!- هُوَ ابْنُهَا؛ فَقَضَى بِهِ لِلصُّغْرَى». نو کشرې وويل: داسې مه کوه -الله دې په تا رحم وکړي- هغه د هغې زوی دی؛ نو هغه کشرې ښځې لپاره فیصله وکړه».
او په یاد ولره: چې الله لوی حکمت لري؛ هغه پرته له حکمت څخه نه ورکوي، او پرته له حکمت څخه نه منع کوي، او هغه څه چې الله یې ستا لپاره غوره کوي ستا له غوره کولو څخه ښه دی، (وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا) (او هغه په مومنانو ډېر رحم كوونكى دى). [الأحزاب سورت: ایت 43].
سفیان الثوري وویل: «د هغه منع کول ورکړه ده؛ او دا ځکه چې هغه د بخل او کموالي له مخې نه منع کوي؛ بلکې د بنده خیر ته په کتلو سره د خپل اختیار او ښه نظر له مخې یې له هغه څخه منع کوي». تاسو ممکن ته هغه څه وغواړي چې پایله یې د ستایلو نه وي، او ممکن هغه کې ستا مرګ وي!
ابن مسعود -رضي الله عنه- فرمايي: «بنده به د تجارت او رهبرۍ د تر لاسه کولو په لټه کې شي ترڅو چې هغه لاس ته راوړي، نو الله به ورته وګوري؛ او ملاېکو ته به ووايي: دغه کار له هغه څخه لرې کړئ، ځکه چې که دغه کار ورته اسانه کړم، نو هغه به اور ته داخل کړم؛ نو الله به هغه کار له هغه څخه لرې کړي، او هغه به په وړاند وینو پیل وکړي او وایي به چې: فلانی له ما څخه مخکې شو، فلاني له ما څخه یې واخیست، هغه نه ورکول نه وو مګر د الله- عزوجل- فضل او احسان وو».
له ځینو سلفو څخه روایت دي چې یو سړي د الله څخه د جهاد غوښتنه کوله، په خوب کې یې یو اواز واورېد: "که ته جهاد وکړې، ته به ونیول شي، او که ته ونیول شې، ته به نصراني شې!". (وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) (او الله ښه پوهیږي او تاسو نه پوهیږئ). [البقرة سورت: ایت 216] .
هغه برکت والا دی، ځکه چې هغه الله جل جلاله دی ... هغه سخي، کریم او بشپړ دی مثال یې نشي ورکول کېدلی
او هغه د خپل قضاوت په واسطه څه چې وغواړي پریکړه کوي ... زغمونکی ذات دی، او د هیڅ شي د تیریدلو څخه ویره نلري چې عجله وکړي
بیا هم ځان وساته د دې نه چې په الله باندې بد ګوماني وکړې کله چې حکمت له تا څخه پټ وي، او خپل ځان ته جهل منسوب کړه! ځکه چې عقلونه د هغه د حکمت په مطالعه کې نیمګړي دي، ملاېکې -الله ته د دوی نږدېوالي او د هغه د عظمت او ځواک په پوهیدو سره هم- ځمکې ته د ادم په راښکته کېدلو کې د هغه حکمت باندې پوهې نه شوې؛ نو هغوی وویل: (أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ) (ايا ته په هغې كې داسې څوك پيدا كوې چې په هغې كې به ورانى كوي او وينې به تُويَوي؟ حال دا چې مونږ ستا له ستايلو سره تسبيح وايو او ستا پاكوالى بيانوو، (الله) وويل: يقينًا زه پوهېږم پر هغه څه چې تاسو پرې نه پوهېږئ). [البقرة سورت: ایت 30].
له الله سره خاموش اوسه کله چې د هغه تقدیر او عمل راشي؛ تر څو تا ته خپلې ډیرې مهربانۍ ښکاره کړي.
عمر -رضي الله عنه- وفرمایل: "که مونږ ته له غیب څخه پرده پورته شي، نو هیچا به له مونږ څخه د ځان لپاره کوم شی نه وي غوره کړی مګر هغه چې الله تعالی ورته غوره کړی دی".
د حدیبیې په سوله کې عمر -رضي الله عنه- رسول الله -صلی الله علیه وسلم- ته راغی؛ ويې ویيل: ای د الله رسوله ! ألسنا على حق وهم على باطل؟! آیا مونږ پر حق او هغوی پر باطل ندي؟!
قال: «بَلَى». هغه وویل: ولې نه.
قال: أليس قتلانا في الجنة وقتلاهم في النار؟! ويې ويل: آيا زموږ مړي په جنت کې او د هغوی مړي په دوزخ کې ندي؟!
قال: «بَلَى». هغه وویل: ولې نه.
قال: ففيم نعطي الدنية في ديننا ونرجع ولما يحكم الله بيننا وبينهم؟! ويې ويل: نو ولې مونږ په خپل دين کې کموالی راولو او بېرته وګرځو، او لا تراوسه الله زمونږ او د دوى ترمنځ فيصله نه ده کړې؟!
فقال: نو هغه وویل: «يَا ابْنَ الخَطَّابِ! إِنِّي رَسُولُ اللهِ، وَلَنْ يُضَيِّعَنِي اللهُ أَبَدًا»؛ فأنزل الله سورة (الفتح)، فعلم الناس أن الصلح: فتح. "اې د خطاب زویه! زه د الله رسول یم او الله به هیڅکله ما ضایع نه کړي. بیا الله د الفتح سورت نازل کړ، بیا خلک پوه شول چې سوله: فتحه او بریا ده. [بخاري او مسلم روایت کړی].
قلمونه پورته شوي دي، او صحیفې وچې شوي دي، او پریکړه شوې ده، او اندازې لیکل شوي دي؛ (قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا ۚ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) (ته ( دوى ته) ووایه: مونږ ته به له سره مصیبت راونه راسېږي مګر هغه چې الله زمونږ لپاره لیكلى دى، همغه زمونږ كارساز دى او پس لازم ده چې مومنان خاص په الله باندې توكل وكړي). [التوبة سورت: ایت 51].
او الله له ټولو رحم کوونکو څخه ډیر رحم کوونکی دی، او هغه تر ټولو ښه قضاوت کوونکی دی؛ د چټکې آرامۍ او خلاصون زیري په تمه اوسه؛ له اوښکو وروسته موسکا ده، له وېرې وروسته آرامي ده، او له وېرې وروسته سکون دی، خو ته یوازې له الله څخه ووېرېږه.
آلوسي ویلي: "څوک چې له الله –سبحانه و تعالی- څخه ووېرېږي، د هغه له زړه څخه به د حکمت چينې وبهېږي، او د هغه د تقوا له مخې به هغه ته دقیق رازونه راڅرګند شي". (وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) (او له الله نه ووېرېږئ، د دې لپاره چې تاسو كامیاب شئ). [آل عمران سورت:130 و200 ایتونه].
اې د حكمت څښتنه! موږ ته د خپل حکمت دروازې خلاصې کړه، او په هغه څه مو راضي كړه چې تا مونږ ته ویشلي دي؛ ته په هر څه پوه او د حكمت څښتن يې.