99
په صحیح ډول روایت دی چې هغه -صلی الله علیه وسلم- وفرمایل: «إِذَا حَكَمْتُمْ فَاعْدِلُوْا، وَإِذَا قَتَلْتُمْ فَأَحْسِنُوْا، فَإِنَّ اللهَ -عز وجل- مُحْسِنٌ يُحِبُّ الإِحْسَانَ» "کله چې تاسو قضاوت کوئ نو انصاف وکړئ، او کله چې تاسو ذبحه کوئ، نو احسان او نیکې وکړئ، ځکه چې الله - عزوجل – احسان کوونکی دی او احسان کوونکي خوښوي". [حسن حدیث دی. طبراني په المعجم الاوسط کې روایت کړی دی].
او په بل حدیث کې د شداد بن اوس -رضی الله عنه- څخه روایت دی چې رسول الله -صلی الله علیه وسلم- وفرمایل: «إِنَّ اللهَ -عز وجل- مُحْسِنٌ يُحِبُّ الإِحْسَانَ...» "الله - عزوجل - احسان کوونکی دی او احسان کوونکي خوښوي ...". [صحیح حدیث دی. "الجامع الصغیر"].
زمونږ رب – عزوجل – په خپل ذات، صفاتو او اعمالو کې د کمال حد ته رسېدلی دی؛ (وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا) (او خاص د الله لپاره تر ټولو ښكلي نومونه دي، نو تاسو الله په دغو (نومونو) سره بلئ). [الأعراف سورت: ایت 180]، له هغه څخه نه څوک غوره دی او نه بشپړ دی!
او زموږ رب – عزوجل- هغه: (الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ) (هغه (الله) چې ښايسته كړى يې دى هر شى چې ده هغه پیدا كړى دى). [السجدة سورت: ایت 7].
احسان د هغه اړین وصف دی، هیڅ موجود د سترګو د رپولو په اندازه د هغه له احسان څخه بې برخي ندي، ټول مخلوق د هغه په احسان او فضل باندې پوښل شوي؛ که هغه نیک انسان وي او که فاسق، مؤمن وي او که کافر، او د دوی لپاره هیڅ ډول پاڅون او دوام نشته مګر د هغه د مهربانۍ او انعام له لارې.
د هغه – عزوجل- احسان او مهربانۍ پر بنده باندې دا دی چې هغه یې له نشت څخه را منځته کړ، (هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا) (یقینًا په انسان باندې داسې وخت هم راغلى دى چې دى څه داسې د يادولو (وړ) شى نه و) [الإنسان سورت: ایت 1]، (وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ) (او د انسان تخلیق يې له خټې نه شروع كړى دى). [السجدة سورت: ایت 7].
بیا یې د هغه صورت جوړ کړ په ښکلي ډول باندې: (وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ) (او ستاسو صورتونه يې جوړ كړي دي، پس ستاسو صورتونه يې ښكلي جوړ كړي دي). [غافر سورت: ایت 64]، بیا یې د حق او باطل تر منځ د توپیر کولو لپاره هغه ته عقل ورکړ: (وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ) (اومونږ ده ته دوه لارې ښودلي دي). [البلد سورت: ایت 10].
او اسمانونه او ځمکه او هغه څه چې په دې په منځ کې دي د هغه تابع وګرځول: (أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً) (ایا تاسو نه دي كتلي چې بېشكه الله ستاسو لپاره په كار اچولي دي هر هغه څه چې په اسمانونو كې دي او هر هغه څه چې په ځمكه كې دي او پر تاسو باندې يې خپل نعمتونه، چې ظاهري دي او باطني دي پوره کړي دي). [لقمان سورت: ایت 20].
او بې شمېره نعمتونه یې ورته ورکړي دي: (وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا ۗ إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ) (او كه تاسو د الله نعمتونه وشمېرئ (نو) تاسو به هغه ونشمېرلى شئ، بېشكه انسان خامخا ډېر ظلم كوونكى، ډېر ناشكره دى). [إبراهيم سورت: ایت 34].
بنده باندې تر ټولو ستر احسان: هغه ته پر دین باندې توفیق ورکول دي، د اسلام په اړه د هغه سینه پراخول او تر مرګه پورې په حق باندې ثابت قدمه اوسیدل دي، (إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوا وَّالَّذِينَ هُم مُّحْسِنُونَ) (بېشكه الله د هغو كسانو ملګرى دى چې پرهېزګاري كوي او د هغو كسانو چې هغوى نېكي كوونكي دي). [النحل سورت: ایت 128].
او خپلو اولیاوو او دوستانو ته د ښه او خوندي ژوند لپاره توفیق ورکول دي: (مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ) (چا چې نېك عمل وكړ، سړى وي، يا كه ښځه، په داسې حال كې چې مومن وي، نو خامخا هرومرو به مونږ هغه ته ژوند وركړو، ډېر پاكېزه ژوند او خامخا هرومرو به مونږ هغوى ته د هغوى د اجر جزا وركړو د هغو تر ټولو ښو عملونو په بدل كې چې دوى به كول). [النحل سورت: ایت 97]..
او خپل اولیا له غمه خلاصول دا دي چې: له سختیو او اندیښنو څخه یې ژغوري؛ الله –سبحانه و تعالی- د یوسف -علیه السلام- په اړه وفرمایل: (إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِّمَا يَشَاءُ) (بېشكه زما رب باریك تدبیر والا دى، د هغه (شي) لپاره چې اراده يې وكړي). [يوسف سورت: ایت 100].
بیا د هغه احسان کمال له خپلو اولیاوو او دوستانو سره په آخرت کې هم څرګندیږي؛ کوم چې تر ټولو لوړ احسان او زیاتوالی دی، الله –عزوجل- فرمايي: (۞ لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَىٰ وَزِيَادَةٌ) [د هغو كسانو لپاره چې نېكي يې كړي ده ډېره نېكه بدله ده او زیادت (د اجر هم شته)]. [يونس سورت: ایت 26].
نو هغوی لره الحسنی : جنت دی.
او زیاتوالی: د خپل لوړ رب مخ ته کتل دي؛ کوم چې له هغه څخه غوره، ښکلی، بشپړ، او لوړ څه شتون نلري!
او هغه –تبارک و تعالی- د هغوی لپاره دوه اجرونه په خپلې دې وینا کې را جمع کړي: ګړندی اجر او ځنډول شوی اجر: (فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ) (نو الله هغوى ته د دنیا بدله او د اخرت ښكلى ثواب ورعطا كړ او الله له نېكي كوونكو سره مینه كوي). [آل عمران سورت: ایت 148].
او زموږ رب - عزوجل - د هغه فضل او احسان خورا لوی دی؛ هغه خپل شریعت په بشپړ دول جور کړ او په هغه کې یې ښې پایلې د لویو اهدافو لپاره شاملې کړي؛ کوم کې چې د ټولو مخلوقاتو لپاره خیر دی، (وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ) (او په فیصله كولو كې له الله نه (بل) څوك ډېر ښه دى، د هغه قوم لپاره چې یقین كوي!). [المائدة سورت: ایت 50].
1) د الله –سبحانه و تعالی- په عبادت کې احسان کول:
او دا د دین تر ټولو لوړ او عالي مقام دی؛ لکه څنګه چې د جبرائیل -علیه السلام- په مشهور حدیث کې راغلي، او په حدیث کې یې د احسان تفسیر کړی دی: «أَنْ تَعْبُدَ اللهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنَّ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ» "د الله داسې عبادت کول لکه څنګه چې ته هغه ګوري، نو که ته هغه نشي لیدلی، نو هغه تا ویني". [بخاري او مسلم روایت کړي].
2) او د الله –سبحانه و تعالی- په بندګانو باندې احسان کول:
هغوی ته د هر ډول خیر رسول، او هغوی ته له ضرر رسولو څخه ځان ساتل دي؛ هغه – تبارک و تعالی - وفرمایل: (إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ) (بېشكه الله د نېكي كوونكو اجر نه ضايع كوي). [التوبة سورت: ایت 120].
او زمونږ رب -سبحانه و تعالی- خپل نومونه خوښوي، او خوښ ګڼي چې د هغه بندګان د هغه د نومونو په معنا سره هغه ته خپل ځانونه نږدې کړي؛ نو هغه رحیم دی او له رحم کوونکو سره مینه لري، سخي دی او له سخاوت کوونکو سره مینه لري، احسان کوونکی دی او د احسان کوونکو سره مینه لري، هغه -سبحانه و تعالی- فرمایي: (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ) (بېشكه الله د نېكي كوونكو اجر نه ضايع كوي). [البقرة سورت: ایت 195]،
دې کار لپاره ډیر حقدار خلک: مور او پلار دي؛ د الله -عزوجل- ددې وینا په اساس: (وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا) (او مونږ انسان ته له خپل مور و پلار سره د نېكۍ كولو كلك حكم كړى دى). [الأحقاف سورت: ایت 15]، او هغه -سبحانه وتعالى- وفرمایل- : (وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ) (او احسان كوه، لكه چې تا سره الله احسان كړى دى). [القصص سورت: ایت 77] .
اې د عرش الله زه په عاجزۍ سره تا ته شکایت کوم
اې زما ربه زه تاته په سختۍ کې دعا کوم چې زما دعا واورې
اې زما الله! دغه هیله پوره کړه او موږ باندې
مهربان، رحم کوونکی اوسه، او زموږ دعاګانې قبولې کړه
اې احسان کوونکیه تا مخکې هم هرکله احسان کړی
اې پراخي ورکوونکیه، ستا بخښنه هم پراخه وه
موږ تاته پناه دروړو، اې الله، له خپلو بدو کړنو څخه
موږ له تا څخه د بخښنې هیله لرو
زموږ سره مرسته وکړه او شدت لمنځه یوسه، کوم چې
رامنځته شوي او سختۍ زمونږ څخه پورته کړه
موږ باندې سخاوت او فضل وکړه، کوم چې ته د هغه وړ یې
له عفوې او بخښنې څخه، اې غوره دعا غوښتل شوی ذاته
اې الله! موږ د نیکو خلکو څخه وګرځوه، او له موږ سره احسان وکړه؛ او زموږ څخه او زموږ د مور او پلار او ټولو مسلمانانو څخه قبول کړه.
1- مؤمن خپله ټوله هڅه کوي چې الله -تبارک و تعالی- د هغه په نومونو، صفتونو او عملونو سره وپیژني؛ پرته له نفي، مثال، تغیر ورکولو، او څرګرنوالی څخه.
او د هغه پوهه باید له کتاب او سنتو څخه اخیستل شوي وي، او هغه څه چې له صحابه وو او تابعینو څخه ثابت وي.
2- د الله – جل و علا- نومونه توقیفي دي، چې عقل لپاره په هغې کې ځای نشته، نو پدې اساس؛ لازمه ده چې په هغه څه بسنه وکړې چې کتاب او سنت کې راغلي وي؛ او په هغې کې زیاتی او کموالی را نه وستل شي.
3- او د الله ښکلي نومونه د شمېرنې لاندې نه راځي او شمېرلو پورې محدود نه دي؛ نو الله -سبحانه و تعالی- لره نومونه او صفتونه دي چې هغه یې د غیب په علم کې له ځانه سره ساتلي؛ د هغې په اړه نه هغه نږدې ملائکه او نه کوم رالیږلی شوی پیغمبر پوهه لري، لکه څنګه چې په حدیث کې راغلي: «..أَسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ لَكَ؛ سَمَّيْتَ بِهِ نَفْسَكَ، أَوْ أَنْزَلْتَهُ فِي كِتَابِكَ، أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَدًا مِنْ خَلْقِكَ، أَوْ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِي عِلْمِ الغَيْبِ عِنْدَكَ..» ".. ستا په ټولو هغو نومونو له تا څخه سوال کوم، چې تا پرې خپل ځان نومولی، او یا دې له خپلو بندګانو څخه چاته ښودلي دي، او یا دې په خپل کتاب کې رالېږلي دي، او یا دې په پټ علم کې له ځان سره ساتلي.. ". [صحیح حدیث دی. طبراني په معجم الکبیر کې روایت کړی"].
او د هغه – صلی الله علیه وسلم- پدې وینا چې فرمایی: «إِنَّ لِـلَّـهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسْمًا مِائَةً إِلَّا وَاحِدًا مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الجَنَّةَ» «الله لره نهه نوي نومونه دي، سل نومونه پرته له یوه څخه، هر چا چې یاد کړل جنت ته به داخل شي". [بخاري او مسلم روایت کړي]؛ او خبره یوه جمله ده.
او د هغه –صلی الله علیه وسلم- دا قول چې: «مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الجَنَّةَ» «هر چا چې یاد کړل جنت ته به داخل شي»: صفت دی، د راتلونکي لپاره خبر نه دی، او معنا یې داده چې: هغه لره ګڼ شمیر نومونه دي او معنا یې داده چې هر چا یاد کړل جنت ته به داخل شي.
او دا نه نفې کوي چې پرته له هغو څخه هغه لره نور نومونه هم شته، او دا هغه څه دي لکه څنګه چې ته ووایئ: " فلان کس لره سل غلامان دي چې دوی یې د جهاد لپاره چمتو کړي دي"، دغه خبره دا نه نفي کوي چې هغه لره ددې پرته نور غلامان نشته چې د جهاد پرته کار لپاره چمتو کړي وي، او په دې اړه د علماوو تر منځ اختلاف نشته.
او د هغه – صلی الله علیه وسلم- په قول کې : «مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الجَنَّةَ» "هر چا چې یاد کړل جنت ته به داخل شي" یعني: څوک چې هغه حفظ کړي، او هغې باندې ځان پوه کړي، او هغې باندې د الله -سبحانه و تعالی- ثنا او حمد ووایي، او دا درې مرتبې دي، نو چا ته چی د دې څخه یوه هم پیښ شي، سره له ښه نیت او د هغې په مقتضا عمل وشي؛ نو دغه کس واقعا دغه نومونه یاد کړي؛ لکه څرنګه چی قرطبي او الخطابي او ابن القيم – رحمهم الله- ويلي دي.
۴- او د الله – جل جلاله- ټول نومونه ښکلي دي، چې په څلورو برخو وېشل شوي دي:
او دا د بنده په نفس کې: د الله -سبحانه و تعالی- سره مینه، هغه سره د آرامتیا احساس، او د هغه ملاقات لپاره لیوالتیا او شوق ځای پر ځای کوي، او دغه نومونه د آرامتیا او ډاډ احساس ورکوي، او مخلوق لپاره د امید دروازه پرانیزي؛ نو د الله له رحمت څخه نه نا امیده کیږي، لکه: (الرحمن، الرحيم، الكريم، العفو، الحليم، الغفور، التواب)، او داسې نور.
او دا په نفس کې: هیبت، ویره، ډار، او د الله – عزوجل- څخه خوف، او د هغه تعظیم او عزت را منځته کوي.
او دا هغه نمونه دي: چې د جبر، ځواک، جبروت او لویۍ معنا لري؛ لكه دغه نومونه: (العزيز، والجبار، والقهار، والقوي، والكبير، والمتكبر).
او دا هغه نومونه دي : چې مومن د هغې په مقابل کې د ذلت احساس کوي، او دا چې هغه د الله – عزوجل- مخلوق دی.
او دغه نومونه: د الله - عزوجل – ربوبیت باندې دلالت کوي؛ لکه (الرب، والسيد، والملك، والمالك، والخالق، والبارئ، والرازق).
او دغه نومونه: مومن ته دا احساس ورکوي چی: هغه د الله – سبحانه و تعالی- بنده دی، او دا چې الله -عزوجل- یوازې د عبادت وړ دی.
او دا هغه نومونه دي: چې هغې کې د الوهیت معنا شتون لري؛ لکه: (الإله، والصمد).
دا د معنا په پام کې نیولو سره یوه تقسیم بندي ده، که نه د الله -عزوجل- نومونو کې ټوله ښکلا، عظمت، کمال او لویي یوځای شوې ده، او دا په غوره نوم سره مسما شوی او عالي وصف باندې دلالت کوي.
5- د دې نومونو څخه هر یو د الله لپاره د کمال د صفت ثبوت دی؛ له همدې امله دغه نومونه حسنی (ښکلي) دي، او د هغه- تبارک و تعالی- ټول صفتونه د کمال صفتونه دي، او د هغه ستاینې ټولې د عظمت ستاینې دي، او د هغه عملونه ټول د حکمت، رحمت، مصلحت او انصاف دي.
۶- د الله - عزوجل- په نومونو کې داسې نوم نشته چې په هغې کې بدي او شر وي، او یا نیمګړتیا باندې دلالت وکړي.
شر او بدي د هغه لپاره نه دي؛ او د هغه په صفتونو کې نه شاملیږي، او نه د هغه ذات پورې تړاو لري، او د هغه په هیڅ عمل کې نه داخلیږي؛ او د هغه هیڅ کړنو او وصف ته نه شاملیږي.
۷- الله -جل جلاله- خپلو بندګانو ته امر کړی چې په دې نومونو دعا وکړي: (وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا) (او خاص د الله لپاره تر ټولو ښكلي نومونه دي، نو تاسو الله په دغو (نومونو) سره بلئ). [الأعراف سورت: ایت 180]، پدې کې دا هم شامل دي: د عبادت دعا، او د غوښتنې دعا.
او دا د غوره طاعتونو، او نږدېوالي لوی سبب دی.
۸- د اسماء حسنی په شمیر کې له رسول الله -صلی الله علیه وسلم- څخه یو حدیث هم ثابت ندی.
او قاعده دا ده چې: "د الله -سبحانه وتعالی- پاک نومونه له کتاب او سنتو څخه باید واخیستل شي".
۹- دویمه ګڼه د الله د نهه نوي نومونو په تشریح باندې متمرکزه ده لکه څنګه چې د شیخ محمد بن صالح بن العثیمین، او ډاکټر عمر سلیمان الاشقر، او شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز -رحمهم الله- لخوا موافقه شوې ده، او یا دا چې د دریو څخه د دوو لخوا موافقه شوي وي.
او په پای کې ..
د الله -سبحانه و تعالی- ستاینه ادا کوم چې دې کتاب د مطالبو په راټولولو کې یې ما ته توفیق راکړ؛ او د الله –عزوجل- څخه غواړم چې زما څخه یې قبول کړي، او ټولو بندګانو ته یې ګټه ورسوي.
وصلَّى الله وسلَّم وبارك على نبيِّنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين.
والحـمــدُ للَّهِ ربِّ الـعـالَـمـين
تدقیق او بیا کتنه هر یو، استاذ محمد عبدالعظیم او استاذ محمد عبداللطیف له خوا ترسره شوې، ټایپ کول او لیکل د معاذ رزق لخوا شوي، او تنظیمول د استاذ احمد کشوقه لخوا ترسره شوي، الله دې دوی ټولو ته توفیق ورکړي.
*د لیکوال لنډه پیژندنه:
عبدالله بن مشبب بن مسفر القحطاني چې په ۱۳۷۸ هجري لمریز کال کې په رحیمه کې زیږیدلی، په اسلامي فقه کې د دوکتورا سند ترلاسه کړی، متقاعد تعلیمي لارښود دی، د ابو بکر الصدیق -رضی الله عنه- په جومات کې امام او خطیب دی، د سعودي عربستان په دمام ښار کې.