73 – 74 – 75 - 76
الله - سبحانه وتعالی- د خپل ذات په ستاینه کې داسې فرمایلي دي: (هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ) (هم دغه (الله) اول دى (هیڅ شى له هغه نه مخكې نه و) او اخر دى (له ده نه بعد هېڅ شى نشته) او لوړ دى (په هر شي بره دى) او باطن دى (له ده په وړاندې هېڅ شى پټ نه دى) او هغه په هر شي باندې ښه پوه دى). [الحديد سورت: ایت 3].
او له هغه - عليه الصلاة والسلام- څخه روایت شوي دي چې هغه به فرمایل: «اللَّهُمَّ! رَبَّ السَّمَاوَاتِ وَرَبَّ الأَرْضِ وَرَبَّ العَرْشِ العَظِيم، رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَيْءٍ، فَالِقَ الحَبِّ وَالنَّوَى، وَمُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ وَالفُرْقَانِ؛ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ كُلِّ شَيْءٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهِ. «اې د آسمانونو او ځمکې او د لوی عرش، پالونکیه (ربه)! او زمونږ او د هر شي ربه، د دانې او زړې چوونکیه، د تورات، انجیل او فرقان نازلوونکیه، پناه دروړم تاته د هر هغه شي له شر نه چې ته یې له پېکي څخه نیسې.
اللَّهُمَّ! أَنْتَ الأَوَّلُ فَلَيْسَ قَبْلَكَ شَيْءٌ، وَأَنْتَ الآخِرُ فَلَيْسَ بَعْدَكَ شَيْءٌ، وَأَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقَكَ شَيْءٌ، وَأَنْتَ البَاطِنُ فَلَيْسَ دُونَكَ شَيْءٌ؛ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ، وَأَغْنِنَا مِنَ الفَقْرِ» یا الله تعالی! ته اول یې له تا څخه مخکې څه نشته، او ته آخر یې له تا څخه وروسته څه نشته، او ته اوچت یې نو له تا څخه پورته څوک نشته، او ته (د ذات په لحاظ) پټ یې له تا څخه بل څوک پټ نشته؛ زمونږ څخه پور پرې کړه، او مونږ د غریبۍ څخه مالداره کړه). [مسلم روایت کړی].
نو هغه لومړی دی؛ د هغه څخه مخکې څه نشته.
او هغه آخر دی؛ چې له هغه څخه وروسته څه نشته.
هغه ښکاره دی؛ چې د هغه پورته څه نشته.
هغه پټ دی؛ چې له هغه څخه ښکته بل څوک نشته.
او د دې نومونو مفهوم د دې لپاره دی چې وښيي چې رب –سبحانه و تعالی- خپل مخلوقات یې، د زماني او مکاني له لحاظه احاطه کړي دي:
زماني احاطه: په (لومړي) او (آخر) کې: (لومړی څه نشته مګر الله د هغه څخه مخکې دی)؛ ټول شیان د هغه څخه وروسته پیدا شوي، او هغه د ټولو څخه مخکې دی.
(او وروسته څه نشته مګر دا چې الله له هغه څخه وروسته دی)؛ هغه - عزوجل - د خپل مخلوق (خبرې کوونکی او یا خاموش) له منځه تللو وروسته باقي دی.
او مکاني احاطه: په (ښکاره) او (پټه) کې، نو هغه له هر څه پورته دی، هیڅ شي له هغه څخه لوړ نه دی: (او هیڅ ښکاره څه نشته مګر دا چې الله د هغه پورته وي) عرش باندې برقرار دی، او عرش د ټولو مخلوقاتو څخه لوړ دی، هغه لره د ذات لوړوالی، دمقام لوړوالی دی، او د قهار لوړوالی دی.
(او هیڅ څه پټ نشته مګر دا چې الله د هغه څخه ډیر پټ دی): د هغه – سبحانه و تعالی- پټ والي هر څه راګیر کړي آن تر دې چې هغه ورته د خپل ځان څخه ډیر نږدې وي، او په رازونو او ضمیرونو باندې باخبر وي.
او د خپل عظمت او برترۍ باوجود، او دا چې هغه د اسمانونو د پاسه پر عرش باندې برقراره دی؛ بیا هم هغه خپلو بندګانو ته نږدې دی، د هغوی په باطن باندې پوهیږي، او د هغوی له ظاهر څخه هم باخبر دی، (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ) (او یقینًا یقینًا مونږه دا انسان پیدا كړى دى، په داسې حال كې چې مونږ په هغه څه پوهېږو چې د ده نفس په هغه سره وسوسه (او خطره) كوي او مونږ ده ته (د ده) د ورمېږ له رګ نه زیات نژدې یو). [ق سورت: ایت 16]، (قُلْ إِن تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ) (ته ووایه: كه تاسو پټ ساتئ هغه څه چې ستاسو په سینو كې دي، یا هغه څرګندوئ، الله ته هغه معلوم دي). [آل عمران سورت: ایت 29].
هغه ستا خبرې اوري، او ستا عملونه ویني، ستا هیڅ پټ کار له هغه څخه پټ ندی.
رسول الله -صلی الله علیه وسلم- د خپلو اصحابو څخه واورېدل چې خپل رب ته یې په لوړ غږ دعا کوله؛ نو هغه وفرمایل: «أَيُّهَا النَّاسُ! ارْبَعُوْا عَلَى أَنْفُسِكُمْ؛ فَإِنَّكُمْ لاَ تَدْعُونَ أَصَمَّ وَلَا غَائِبًا، وَلَكِنْ تَدْعُونَ سَمِيعًا بَصِيرًا» "اې خلکو! خپلو ځانونو باندې رحم وکړئ؛ ځکه چې تاسو کوڼ او غایب نه رابلۍ، بلکې تاسو اوریدونکی او لیدونکی ذات رابلئ". [بخاري او مسلم روایت کړی].
په سجده کې په ټیټ غږ وایې چې: " سبحان ربي الأعلى"؛ نو د دعا لپاره آسمانونه پرانیستل کیږي او څښتن تعالی ستا دعا اوري؛ دا تصور مه کوه چې هغه لرې دی، یا دا چې ستا کوم کار له هغه څخه پټ دی.
هغه -تعالی- د تور میږی د پښو غږ اوري کله چې، په همواره ډبره، په توره شپه کې روانه وي. (وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا) (او هېڅ یوه پاڼه نه غورځېږي مګر هغه پرې عالم دى). [الأنعام سورت: ایت 59].
د هغه له حکمت او نعمت څخه: چې تا ته په یاد درولي چې مخلوقات له هغه څخه پیل شول، او د هغوی بنده ګي خاص هغه لره ده، نو څرنګه چې هغه ستا په پیدا کولو کې یوازې و، نو ته هغه یوازینی سبب وګرځوه چې ته یې ددې عبادت لایق وګرځولې، او لکه څنګه چې ستاسو وجود او پیدایښت له هغه څخه پیل شو، نو ته هغه د خپلې مینې، ارادې او لیاقت انتها وګڼه.
که چلونه تا تنګ کړي، او وېرې تا ته پناه راوړي؛ په یاد ولره چې هغه –الله- لومړی او وروستی دی، او هغه تا ته نږدې دی، او هغه په هر څیز باندې واک لري، هغه په خپلو بندګانو باندې غالب دی، هغه د اسمان څخه ځمکې ته لارښوونه کوي او بیا هغه ته پورته کیږي، او دا چې هغه ستا په رازونو او په هغه څه چې ستا ضمیر ته ننوځي باخبر دی.
دلته ستا زړه یو رب لري چې د هغه اراده کوي، یو هغه معبود چې عبادت یې کوي، او بې نیازه ذات دی چې د اړتیا په وخت کې هغه ته رجوع کوي، او پټنځای دی چې هغه ته پناه وروړي، که دا هر څه ځای پر ځای شو نو ستا زړه به خوشحاله وي، ستا روح ته به سکون راشي، ستا ضمیر به آرام وي، او خلاصون به نږدې وي، ځکه ته پوهیږی چې هغه لومړی او وروستی دی، ظاهر او باطن دی، او هغه په هر څه قادر دی.
اور ابراهیم خلیل الله ونه سوځاوه؛ ځکه چې د الله پالنې یوه کړکۍ پرانیستله شوله، (قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ) (مونږ وویل: اې اوره! یخ او سلامتیا والا شه په ابراهیم باندې). [الأنبياء سورت: ایت 69].
سمندر کلیم الرحمن (موسی) ډوب نه کړ؛ ځکه چې هغه قوي غږ چې د الله په عظمت باور لري داسې وویل: (قَالَ كَلَّا ۖ إِنَّ مَعِيَ رَبِّي سَيَهْدِينِ) [(موسی) وویل: هېڅکله داسې نشي کېدی، بېشکه زما سره زما رب دی، هغه به ضرور زما لارښوونه کوي]. [الشعراء سورت: ایت 62].
یونس -علیه السلام- په بحر کې د کب په خېټه کې غږ کوي: (لَّا إِلَٰهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ) (نشته هېڅ لايق د عبادت مګر ته يې، ته پاك يې، بېشكه هم زه له ظالمانو څخه یم). [الأنبياء سورت: ایت 87]، یو کمزوری غږ چې له دریو تیارو څخه راوځي: د شپې تیاره، د سمندر تیاره، او د کب د خېټې تیاره؛ اسمان ته پورته کیږي او خلاصون راځي.
او په غیبو کې ضعیف بنده لپاره مهربانیانې دي
پدې سره قلمونه وچ شول او ورقې وتړلې شوې
انسان په یوازې توګه باندې د پیښو سره مبارزه نه شي کولی، نه د آفتونو او مصیبتونو سره مقاومت کولی شي؛ ځکه چې هغه کمزوری او بې وسه پیدا شوی دی پرته له دې چې پر خپل رب توکل وکړي؛ ځکه چې هغه پوهیږي چې د هغه لومړیتوب د هر څه څخه مخکې دی، او په وروسته والی کې له هرڅه وروسته دی، هغه د خپل ظاهر سره د هر څه څخه پورته دی، او په خپل باطن سره هر څه ته نږدې دی.
له هغه څخه یو اسمان بل آسمان نه شي پناه کولی، او نه ترې یوه زمکه بله زمکه پناه کولی شي، بلکې باطن ورته ښکاره دی، غایب ورته حاضر دی، لیرې ورته نږدې دی، او راز ورته ښکاره دی.
اې نیک بخته هغه څوک چې په الله پورې تړلې وي، د الله نومونه زده کړي، خپل پټ کارونه سم کړي، عمل کې اخلاص ولري، نیت ښه کړي، او زغم خپل ډال وګرځوي، او په خپل رب باندې اعتماد خپل سپر وګرځوي! نو دا عبادت په خالص او سوچه مینې سره ترسره کیږي.
او تا ته زما شوق زما سره شخړه وکړه او زه یې ولړزولم ... له غیبو څخه هغه څه چې ما یې هیله درلوده
ابن القیم -رحمه الله- فرمايلي: د دې څلورو نومونو پېژندل، یعنې: اول، اخر، ظاهر او باطن د علم او پوهې ستنې دي، نو د بنده لپاره لازمه ده چې د هغو په پېژندنه کې تر هغه ځایه ځان ورسوي چې د هغه قوت او فهم پای ته ورسېږي.
هغه لومړی دی، هغه وروستی دی، هغه ظاهر دی ... هغه باطن دی دا څلور دي په یو وزن سره
چې له هغه څخه مخکې وروسته څه نشته ... اوچت دی الله تعالی د بادشاهۍ خاوند
او د دې څلورو نومونو او د هغه په معناګانو باندې ځان پوهول د وسوسې په مخنیوي کې لوی تاثیر لري.
د ابو زمیل په نوم یو سړی د امت عالم عبدالله بن عباس -رضی الله عنهما- ته راغی؛ هغه څخه یې وپوښتل: اې ابن عباسه! زه په سینه کې یو څه لرم؟ هغه وویل: څه شی دی؟ ما وویل: په الله قسم زه یې نه وایم! هغه وویل: نو هغه راته وویل: آیا د شک څخه څه شی دی؟ ويې ويل: او ویې خندل، ويې ويل: له دې څخه هيڅوک نه دي ژغورل شوي، ويې ويل: تر دې چې الله دغه قول نازل کړ: (فَإِن كُنتَ فِي شَكٍّ مِّمَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكَ ۚ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ) (نو كه چېرې ته د هغه (قرآن) په باره كې په شك كې يې چې مونږ تا ته نازل كړى دى، نو ته له هغو كسانو څخه پوښتنه وكړه چې له تا نه مخكې كتاب لولي، یقینًا یقینًا ستا د رب له جانبه تا ته حق راغلى دى، نو ته هیڅكله هم له شك كوونكو څخه مه كېږه). [يونس سورت: ایت 94].
بیا یې راته وویل: که تا په خپل نفس کې څه پیدا کړل؛ نو دغه ووایه: (هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ) (هم دغه (الله) اول دى (هیڅ شى له هغه نه مخكې نه و) او اخر دى (له ده نه بعد هېڅ شى نشته) او لوړ دى (په هر شي بره دى) او باطن دى (له ده په وړاندې هېڅ شى پټ نه دى) او هغه په هر شي باندې ښه پوه دى). [الحديد سورت: ایت 3]".
اې الله! چې اول او اخر او ظاهر او باطن دی! زموږ پټ کارونه سم کړه، په ټولو چارو کې زموږ پایله ښه کړه، او موږ د دنیا او آخرت له ذلت څخه وژغوره.
-